Οι οθόνες μας αφαιρούν τον λόγο;

σχέδιο του  Steve Cutts

Παγιδευμένοι στα smartphones μας, σε λίγο δεν θα είμαστε σε θέση να διεξάγουμε μια πραγματική συζήτηση, υποστηρίζουν κάποιοι ερευνητές

του Φρεντερίκ Ζουανιώ* από το Άρδην τ. 106

Πρόκειται για καθημερινές και ανησυχητικές σκηνές της ψηφιακής εποχής. Μια οικογένεια, δύο γονείς και δύο έφηβοι, βρίσκονται στο εστιατόριο: κατά τη διάρκεια του γεύματος, πληκτρολογούν τα κινητά τους, συνομιλώντας ελάχιστα. Πέντε συνάδελφοι γευματίζουν μαζί: κάθε δύο λεπτά συμβουλεύονται τις οθόνες τους, στέλνουν μηνύματα, συζητούν αποσπασματικά. Δέχεστε μια πρόσκληση σε δείπνο από δύο γονείς με παιδιά 12, 13 ετών: οι νεαροί παρακολουθούν το φέισμπουκ και απαντούν στο γουατσάπ, χωρίς να συμμετέχουν στη συζήτηση, ενώ ένας από τους ενήλικες, απών κατά το ήμισυ, στέλνει μηνύματα.
Όλοι έχουμε γίνει μάρτυρες ή πρωταγωνιστούμε σε τέτοιες σκηνές, όπου οι ψηφιακές πρακτικές μας ανταγωνίζονται την οικογενειακή μας ζωή και τις φιλικές μας σχέσεις. Ανακαλύπτουμε ότι τις καταπατούν. Τις περικυκλώνουν. Τις κατακερματίζουν.

«Κατακερματισμένη» ταυτότητα

Ερευνητές των ανθρωπιστικών επιστημών αρχίζουν να προσμετρούν αυτή την επίπτωση. Η ψυχο-κοινωνιολόγος Σέρυ Τερκλ (Sherry Turkle), καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), διεξάγει εδώ και είκοσι χρόνια μια εργασία σχετικά με την επίδραση των τεχνολογιών στις συμπεριφορές.
Ήδη από το 1995, στο βιβλίο Life on the Screen (H ζωή στην οθόνη, εκδ. Simon & Schuster), μελετούσε την «ταυτότητα στην εποχή του Διαδικτύου». Έδειχνε πώς οι φορητοί υπολογιστές, οι κονσόλες παιχνιδιών, όλα αυτά τα «αντικείμενα μέσω των οποίων σκεπτόμαστε» έχουν γίνει «καθημερινοί σύντροφοι», προικισμένοι με μια μορφή «ψυχολογίας»: μεταφέροντάς μας στον κυβερνοχώρο, έχουν τροποποιήσει την ταυτότητά μας. Την «πολλαπλασίασαν», μετατρέποντάς μας σε συνδεδεμένους παίκτες, σε αντίγραφα, αλλά και την «κατακερμάτισαν», μονοπωλώντας την προσοχή μας ανά πάσα στιγμή.
Δεν είναι πάντα εύκολο να συμβιβαστεί το ψηφιακό εγώ, αιχμαλωτισμένο από το διαδίκτυο, με το κοινωνικό εγώ. «Η ζωή στην οθόνη μεταβάλλεται σε καθημερινή φιλοσοφία», διαβεβαιώνει η Σέρυ Τερκλ.
Είκοσι χρόνια μετά, με την έλευση των σμάρτφοουν, των κοινωνικών δικτύων και των εφαρμογών διευρυμένης πραγματικότητας, η ερευνήτρια αποτιμά αυτή την κρίση ταυτότητας σε ένα πολύκροτο βιβλίο, Reclaiming Conversation («Ανακτώντας τη συνομιλία», Penguin Press, 2015). Αντλώντας από εκατοντάδες συνεντεύξεις, παρατηρεί ότι «οι συνομιλίες πρόσωπο με πρόσωπο συρρικνώνονται» λόγω της πανταχού παρουσίας των κινητών τηλεφώνων.
Σύμφωνα με μια μελέτη του Pew Research Center, που δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 2015, το 92% των Αμερικανών ενηλίκων κατέχουν ένα κινητό, το 80% δηλώνει ότι η τελευταία κοινωνική τους σχέση έγινε μέσω αυτού, το 67% το συμβουλεύεται διαρκώς, το 44% το έχει κοντά του όταν κοιμάται. Το κινητό βρίσκεται πάντα εκεί, τοποθετημένο ανάμεσα σε εμάς και τους άλλους. Η δονούμενη παρουσία του, ο συνεχής έλεγχος της οθόνης, η τακτική αποστολή μηνυμάτων παρασιτούν τις καθημερινές σχέσεις μας και συντομεύουν τις συζητήσεις μας.

«Κουλοχέρηδες τσέπης»

Στο έργο της, όπως και στις διαλέξεις της, η Σέρυ Τερκλ πολλαπλασιάζει τις μαρτυρίες. Μια μητέρα συνειδητοποιεί ότι κοιτάζει το κινητό της την ώρα που κάνει μπάνιο το μωρό της, αντί να παίζει μαζί του. Ένας υπάλληλος εκφράζει τη λύπη του γιατί η τυραννία της επαγγελματικής ηλεκτρονικής αλληλογραφίας τον απομακρύνει από τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Μαθητές γυμνασίου, φοιτητές αναφέρουν ότι συμβουλεύονται το κινητό τους στη διάρκεια του μαθήματος. Θεατές το ενεργοποιούν κατά τη διάρκεια μιας παράστασης ή ενός συνεδρίου… Με αποτέλεσμα να εξασθενεί η προσοχή μας προς τους άλλους, η συναισθηματική ζωή μας, η παρουσία μας στον πραγματικό κόσμο.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα έργα της Σέρυ Τερκλ έχουν προκαλέσει έντονες συζητήσεις και κριτικές σε σχέση με τον τρόπο που οι τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνίας (ΤΠΕ) επηρεάζουν τη ζωή μας. Ένας πρώην στρατηγικός σύμβουλος της Γκουγκλ, ο ηθολόγος Τρίσταν Χάρις (Tristan Harris), άριστος γνώστης των στρατηγικών αποπλάνησης των GAFA (οι γίγαντες του διαδικτύου: Google, Apple, Facebook, Amazon), κάνει μια παρόμοια ανάλυση.
Τον Σεπτέμβριο του 2014, σε μια διάλεξη, εξηγούσε ότι τα κινητά έχουν καταντήσει «κουλοχέρηδες τσέπης». Τα χρησιμοποιούμε εμμονικά, όπως κάνουν οι παίκτες στο καζίνο με τους κουλοχέρηδες, σε μόνιμο «σύνδρομο στέρησης», «γαντζωμένοι επάνω τους», με τον φόβο μη χάσουμε κάτι: την κρίσιμη ανάρτηση ενός φίλου, ένα κρίσιμο μήνυμα από τη δουλειά, ένα γελοίο τρολάρισμα, έναν ονειρεμένο σύντροφο στο Τίντερ, κ.λπ.
«Κάθε φορά που κοιτάμε την οθόνη –150 φορές την ημέρα κατά μέσον όρο–, παίζουμε στον κουλοχέρη και διακόπτουμε τις σχέσεις μας με τους άλλους», λέει ο Τρίσταν Χάρις.

Βυθισμένοι στη ροή της πληροφορίας

Και άλλες εργασίες βρίσκονται στην ίδια κατεύθυνση: Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε τον Μάιο του 2016 στο περιοδικό Communication Theory (Θεωρία της Επικοινωνίας), η προσφυγή και η μόνιμη επίκληση των κινητών προκαλούν «ασυνείδητες συνήθειες σύνδεσης» που μας κάνουν να διακόπτουμε «αυτομάτως» οποιαδήποτε τρέχουσα δραστηριότητα, ακόμα και μια συνομιλία, για να βυθιστούμε και πάλι στη ροή της πληροφορίας. Πιστεύουμε ότι ελέγχουμε το κινητό, αλλά είναι αυτό που μας ελέγχει, βεβαιώνει ο Τρίσταν Χάρις.
Η Σέρυ Τερκλ πηγαίνει ακόμα πιο μακριά. Σε ένα προηγούμενο βιβλίο της, Seuls ensemble. De plus en plus de technologies, de moins en moins de relations humaines (Μόνοι μαζί. Όλο και περισσότερη τεχνολογία, όλο και λιγότερες ανθρώπινες σχέσεις γαλλ. εκδ. L’Echappée, 2015), μελέτησε την απώλεια ενσυναίσθησης που δημιουργεί η εντατική χρήση των κινητών τηλεφώνων. Περιέγραφε πώς οι μαθητές αναρτούν στο φέισμπουκ βίαια και εκδικητικά κείμενα για τους συμμαθητές τους χωρίς να διανοούνται ότι κάνουν κάτι κακό: το γεγονός ότι το κάνουν μέσω μιας οθόνης, χωρίς να χρειάζεται να αντιμετωπίσουν συναισθηματικά τους άλλους, τους έχει καταστήσει πιο αναίσθητους. Στερούνται ενσυναίσθησης: «Η ενσυναίσθηση, η ικανότητα να μπαίνεις στη θέση ενός προσώπου και να φαντάζεσαι πώς αισθάνεται, έχει νευρολογική βάση, δαρβινική», υπενθυμίζει η ψυχο-κοινωνιολόγος. «Εμείς όμως την καταργούμε μέσα σε ένα ψηφιακό περιβάλλον όπου δεν κοιταζόμαστε πια στα μάτια. Κολλημένοι στην οθόνη μας, γίνεται δύσκολο να βιώσουμε, σωματικά, αυτό που βιώνουν οι άλλοι».
Για τη Σέρυ Τερκλ, το κινητό όχι μόνο δεν αποτελεί ένα ουδέτερο μέσο επικοινωνίας, αλλά έχει μεταβληθεί στον «αρχιτέκτονα της ιδιωτικής ζωής μας», την διαμορφώνει ευνοώντας σχέσεις αποσπασματικές, αποστασιοποιημένες, ιδιοτελείς και φευγαλέες. Ενισχύει μια μορφή ναρκισσισμού και «μοναξιάς μέσα στο πλήθος». Καταναλώνουμε «τους ανθρώπους τμηματικά. Τους χρησιμοποιούμε ως ανταλλακτικά». Θεωρεί πολύ αποκαλυπτικές ορισμένες πρακτικές, όπως τη χρήση του κινητού κατά τη διάρκεια μιας παράστασης ή μιας θρησκευτικής ακολουθίας. «Έχουν ξεχάσει, λοιπόν, ότι μια κηδεία μας επιτρέπει να είμαστε μαζί για να επικοινωνούμε με τους άλλους;» αναρωτιέται.

σχέδιο του  Steve Cutts

Στρεβλές ερμηνείες;

Και ενώ οι περισσότεροι ερευνητές, που αναλύουν, εδώ και δεκαπέντε χρόνια, τις κοινωνικές, συμπεριφεριολογικές και ανθρωπολογικές επιπτώσεις των ΤΠΕ και των κοινωνικών δικτύων, χαιρετίζουν την πρωτοποριακή εργασία της Σέρυ Τερκλ, δεν ταυτίζονται όλοι με τη ριζική κριτική της.
Πολλοί από αυτούς τους κοινωνιολόγους του διαδικτύου πιστεύουν ότι πέφτει θύμα μιας μορφής «ηθικού πανικού» μπροστά σε τρόπους ύπαρξης και επικοινωνίας ριζικά καινούργιους, που δεν έχουν ακόμα αποκρυπτογραφηθεί, και μπροστά σε διαγενεακά προβλήματα που την ξεπερνούν. Στη Γαλλία, ο φιλόσοφος των τεχνολογιών, Στεφάν Βιαλ (Stéphane Vial), συγγραφέας του βιβλίου L’Etre et l’Ecran. Comment le numérique change la perception (Το Είναι και η Οθόνη. Πώς η ψηφιακή πραγματικότητα μεταβάλλει την αντίληψη, PUF, 2013), αναφέρεται ακόμα και σε μια πραγματική «αδυναμία κατανόησης» των πρακτικών της ψηφιακής γενιάς. «Σε όλες τις διαλέξεις της, η Σέρυ Τερκλ παρουσιάζει φωτογραφίες με τις κόρες της και τις φίλες τους που πληκτρολογούν στα κινητά τους χωρίς να μιλούν μεταξύ τους. Αναρωτιέται όμως, άραγε, για το τι πραγματικά κάνουν; Μπορεί να διαβάζουν ένα μυθιστόρημα, ή να συνομιλούν με τους αγαπημένους τους… Δεν είναι απαραίτητα απομονωμένες ή άμυαλες», υποστηρίζει.
Ο Στεφάν Βιαλ δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της στρεβλής αντίληψης σχετικά με τη χρήση των κινητών από τους εφήβους. Τον Ιανουάριο, η βρετανική εφημερίδα Τέλεγκραφ δημοσίευσε μια έρευνα σχετικά με μια φωτογραφία που δείχνει μια ομάδα φοιτητών μπροστά στο Ριγκμουσέουμ του Άμστερνταμ: μπροστά στον πίνακα του Ρέμπραντ, Νυχτερινή περίπολος, όλοι κοιτούσαν τα τηλέφωνά τους. «Αυτή η εικόνα έχει κάνει τον γύρο του διαδικτύου, έχει γίνει το σύμβολο του εκβαρβαρισμού και της απώλειας επαφής με την πραγματικότητα των νέων, λέει. Όμως, αποδείχθηκε ότι οι μαθητές συμβουλεύονταν μια εκπαιδευτική εφαρμογή του μουσείου. Και σε μια προηγούμενη φωτογραφία, οι ίδιοι στέκονταν μπροστά σε έναν Ρέμπραντ, συζητώντας για τον πίνακα».
Σύμφωνα με αυτόν τον φιλόσοφο, η Σέρυ Τερκλ ακολουθεί πολλές αναπόδεικτες φιλοσοφικές και πρακτικές ιδέες, οπωσδήποτε εσφαλμένες, που την εμποδίζουν να κατανοήσει τις νέες δυνατότητες καλλιέργειας και επικοινωνίας που προσφέρουν τα κινητά.
Η πρώτη στρέβλωση είναι ότι «μόνο η πρόσωπο με πρόσωπο συνομιλία είναι ικανοποιητική και αυθεντική». Ωστόσο, όλες οι μορφές επικοινωνίας –τηλέφωνο, γραπτά μηνύματα, αποστολή εικόνων ή συνδέσμων– μπορεί να είναι «δημιουργικές» υποστηρίζει ο Στεφάν Βιαλ. Περισσότερο «συνεχίζουν» παρά καταργούν τις συνομιλίες. Ξεδιπλώνουν την «ψηφιακή παρουσία» μας που είναι το ίδιο πραγματική όσο και η φυσική μας παρουσία. Διατηρούν μια συναισθηματική, οικεία διάσταση.

Σύμφωνα με τον Γάλλο κοινωνιολόγο, Αντονιό Καζιλί (Antonio Casilli), συγγραφέα του βιβλίου Liaisons numériques. Vers une nouvelle sociabilité (Ψηφιακές σχέσεις. Προς μια νέα κοινωνικότητα, Seuil, 2010), η Αμερικανή ερευνήτρια δεν βλέπει επίσης ότι οι πρακτικές των κινητών εξελίσσονται, εκπολιτίζονται.
Οι χρήστες του διαδικτύου, λέει, επινοούν κάποιους «διαδικτυακούς κανόνες συμπεριφοράς»: κανόνες ευγένειας εδραιώνονται στους δημόσιους χώρους, στα μέσα μεταφοράς, τους πολιτιστικούς χώρους όπου ο καθένας απομονώνεται για να τηλεφωνήσει. Έτσι, με τη χρήση, οι τεχνολογίες «εξανθρωπίζονται» και «κοινωνικοποιούνται».
Στις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχουν πολλές έρευνες που παρουσιάζουν αντιπαραδείγματα απέναντι στις αναλύσεις της Σέρυ Τερκλ. Για παράδειγμα, η υποτιθέμενη έλλειψη ενσυναίσθησης μέσα στο ψηφιακό σύμπαν.
Στο πανεπιστήμιο Τζέιμς Μάντισον (Βιρτζίνια), η κοινωνιολόγος Τζένυ Ντέιβις (Jenny Davis) ανακάλυψε ότι οι παίκτες που είναι οπαδοί βιντεοπαιχνιδιών βασισμένων στην αλληλοβοήθεια και το ενδιαφέρον για τους άλλους αναπτύσσουν αυτές τις πρακτικές και στη δική τους ζωή: η εικονική ζωή τους μεταφέρεται στην πραγματική, και οι δύο συγχέονται. Στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, ερευνητές του Virtual Interaction Lab ανακοίνωσαν τον Οκτώβριο ότι καταπολέμησαν πραγματικές ρατσιστικές προκαταλήψεις φέρνοντας τους φοιτητές αντιμέτωπους, μέσω των αναπαραστάσεων, με εικονικές καταστάσεις ξενοφοβίας.

Εμπλουτίζοντας το «κοινωνικό κεφάλαιό» μας

Άλλες έρευνες, όπως εκείνες των κοινωνιολόγων Μπάρυ Γουέλμαν (Barry Wellman) και Τζων Α. Μπαργκ (John A. Bargh), τονίζουν πως η Σέρυ Τερκλ απαξιώνει τις απομακρυσμένες σχέσεις – αυτούς τους ελαφρούς, εγκάρδιους δεσμούς συντροφικότητας και διασκέδασης, που δημιουργούνται μέσω των κινητών και οι οποίοι υποτίθεται ότι είναι «μη γνήσιοι». Όμως, αυτοί οι «ασθενείς δεσμοί», λένε, είναι στην πραγματικότητα θεμελιώδεις και θρέφουν τη ζωή μας. Συμπληρώνουν, πλουτίζουν, ενίοτε ανανεώνουν τις «ισχυρές» σχέσεις μας, οικογενειακές και συγγενικές.
Γι’ αυτό και είμαστε τόσο προσκολλημένοι στα κινητά μας και στα αιτήματα των κοινωνικών δικτύων. Ένα δίκτυο όπως το φέισμπουκ διευκολύνει τους δεσμούς αυτούς και εμπλουτίζει, λέει ο Τζων Α. Μπαργκ, το «κοινωνικό κεφάλαιο» των χρηστών του: άνθρωποι απομονωμένοι ξαναβρίσκουν παλιούς φίλους και τα δίκτυά τους· άτομα που μετακομίζουν, αλλάζουν δουλειά ή σχολείο και υποφέρουν από την απώλεια των σχέσεών τους, μπορούν να βρουν τους παλιούς τους γείτονες και συναδέλφους και έτσι να βγουν από την απομόνωσή τους.
Παραμένει όμως ανοιχτό το ερώτημα που έχει θέσει η Τερκλ: η «συνομιλία», η διαλεκτική τέχνη που θεωρείται ένα κόσμημα της κλασικής παιδείας, είναι συμβατή με τον κόσμο των γραπτών μηνυμάτων και του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου;
Μεγάλος χλευαστής των ναρκισσιστικών και αντικοινωνικών συνηθειών της ψηφιακής εποχής, ο μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος Τζόναθαν Φράνζεν (Jonathan Franzen) χαιρέτισε τη Σέρυ Τερκλ παρουσιάζοντας το βιβλίο της Reclaiming Conversation, στην εφημερίδα Νιου Γιορκ Τάιμς, τον Σεπτέμβριο του 2015. «Πολλά από αυτά που συγκροτούν την ανθρωπότητα απειλούνται όταν αντικαθιστούμε τη συζήτηση με τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες», υποστηρίζει.
Για τον συγγραφέα, η συζήτηση θεμελιώνει την προσωπικότητα: μέσα στην οικογένεια, βοηθά να αναπτυχθούν η αυτοεκτίμηση και η επιβεβαίωση· με τους φίλους, καλλιεργεί την οικειότητα και την ενσυναίσθηση· ζωηρή, διευκολύνει την αποστασιοποίηση, την αμφισβήτηση… Η συζήτηση ενθαρρύνει την «αυτοαναζήτηση», την ανεξάρτητη σκέψη, την επεξεργασία προσωπικών πεποιθήσεων: δεν απέχει καθόλου από την disputatio του 14ου και 15ου γαλλικού αιώνα, αυτήν τη μορφή διδασκαλίας και άσκησης του πνεύματος που συνίστατο σε μεγάλες ρητορικές μονομαχίες ανάμεσα στους «αντιπάλους» και τους «υπερασπιστές» που συζητούν για μια κρίσιμη quaestio.
* Ο Frédéric Joignot είναι δημοσιογράφος του Monde
Μετάφραση:  Χρηστίνα Σταματοπούλου