Θα κάνουμε την κρίση ευκαιρία;

Μετά την πανδημία θα είναι αδύνατη η ομαλή συνέχεια του παλιού αναπτυξιακού μοντέλου

Του Νίκου Ντάσιου από την Ρήξη φ. 165

Το πλέον κρίσιμο κοινωνικό πρόβλημα την επομένη της πανδημίας –όποτε και όπως έρθει– θα είναι αυτό της ανεργίας. Το πλήγμα που θα υποστούν χιλιάδες μικρές επιχειρήσεις στο λιανεμπόριο λόγω συσσωρευμένων χρεών και ιδιαιτέρως στους κλάδους της εστίασης, του τουρισμού και του πολιτισμού, θα επηρεάσει τον εργασιακό βίο μεγάλου αριθμού εργαζομένων. Μόνο στην εστίαση, ο κίνδυνος κλεισίματος περί των μισών από τις 80 χιλιάδες επιχειρήσεις του κλάδου, θα οδηγήσει σε ανεργία ένα μεγάλο ποσοστό από τους περίπου 200 χιλιάδες εργαζόμενους, ενώ θα επηρεάσει έμμεσα εργαζόμενους και σε άλλους τομείς, όπως για παράδειγμα στον πρωτογενή και στον τριτογενή τομέα, με τις εκτιμήσεις να κάνουν λόγο για πάνω από ένα εκατ. θέσεις εργασίας.
Η ρήτρα μη απόλυσης που τέθηκε ως όρος για τη χορήγηση των δόσεων της επιστρεπτέας, σε συνδυασμό με την αποζημίωση ειδικού σκοπού που καταβλήθηκε στους εργαζόμενους επιχειρήσεων, που έκλεισαν λόγω των κυβερνητικών μέτρων ή που μειώθηκε ο τζίρος τους λόγω της πανδημίας, στο πλαίσιο του προγράμματος ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ, είχε σαν αποτέλεσμα τη διατήρηση της ανεργίας στο σχετικά χαμηλό επίπεδο του 16,7%. Η άρση των παραπάνω μέτρων όμως θα επιφέρει αύξηση των ποσοστών, με την πρόβλεψη της ΤτΕ1 να κάνει λόγο για αύξηση στο 18% και του ΙΝΕ της ΓΣΣΕ στο 21%. Εκτιμήσεις που θα εξελιχθούν «επί τα χείρω» όσο περισσότερο διαρκούν τα οριζόντια μέτρα του απαγορευτικού ή των όσων εφαρμόζονται σε περιοχές με υψηλό αριθμό κρουσμάτων.
Οι εκτιμήσεις κυβερνητικών παραγόντων, ότι η επιστροφή στην κανονικότητα θα σηματοδοτήσει την ομαλή συνέχεια του παλιού αναπτυξιακού μοντέλου δεν ευσταθούν, καθότι η επόμενη μέρα θα είναι εντελώς διαφορετική2. Για παράδειγμα, ο κλάδος του τουρισμού –παρά το πιστοποιητικό εμβολίου και άλλα συναφή μέτρα– θα υποστεί μονιμότερα σημαντικό πλήγμα, λόγω της μείωσης των εισοδημάτων της μεσαίας τάξης στον δυτικό κόσμο. Ο βαθμός ενσωμάτωσης της τηλεργασίας, αποτελεί σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ σημαντικό παράγοντα επισφάλειας της αγοράς εργασίας στη μετά κορωνοϊό περίοδο. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του 2020, σχετικά με το μέλλον της εργασίας, το 47% των εργαζομένων στους τομείς της εστίασης και των υπηρεσιών διαμονής κινδυνεύουν από μονιμότερη ανεργία3.
Με αυτά τα δεδομένα, θα απαιτούνταν ένα συνολικότερο εθνικό σχέδιο ανακατεύθυνσης της απασχόλησης μέσω ταχύρυθμων και στοχευμένων επιμορφώσεων σε νέους τομείς και κλάδους εντάσεως εργασίας. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει στροφή των επενδυτικών προτεραιοτήτων σε πιο παραγωγικές επενδύσεις, όπως π.χ. στον κατασκευαστικό ή στον πρωτογενή τομέα, αλλάζοντας τα χωροταξικά δεδομένα ακόμα και των μεγάλων πόλεων.
Ακόμα και σε συνθήκες «φιλελεύθερου καπιταλισμού», τόσο η κεντρική, όσο και η περιφερειακή και τοπική διοίκηση, θα μπορούσαν να συμβάλουν σ’ έναν ευρύτερο μετασχηματισμό:
• Μέσω των δημοσίων συμβάσεων θα ήταν, για παράδειγμα, δυνατή η διαμόρφωση επενδυτικών σχημάτων στην παραγωγική οικονομία που θα δημιουργούσαν νέες και βιώσιμες θέσεις εργασίας, αλλά και ευκαιρίες για συμπράξεις και νέα συνεργατικά σχήματα.
• Η σύνδεση μέρους της έρευνας των δημοσίων πανεπιστημίων με την Εθνική Άμυνα θα έδινε σημαντική ώθηση σε υπάρχουσες και νεοφυείς επιχειρήσεις στις ΤΠΕ και στις κατασκευές, αναβαθμίζοντας τον ρόλο τους στις διεθνείς αλυσίδες τεχνολογικής καινοτομίας. Η συγκρότηση του Συμβουλίου Αμυντικής Έρευνας, Τεχνολογίας και Βιομηχανίας, αποτελεί αναμφίβολα μια πολύ ελπιδοφόρα πρωτοβουλία προς αυτή την κατεύθυνση, που προκύπτει από την ανάγκη μακροπρόθεσμης αντιμετώπισης της τουρκικής επιθετικότητας.
• Η τηλεργασία και η εξ αποστάσεως εργασία, από παράγοντας απορύθμισης των εργασιακών σχέσεων θα μπορούσε να μεταβληθεί σε δυνατότητα αξιοποίησης πρωτίστως και κυρίως ημεδαπών εργαζομένων υψηλής ειδίκευσης που βρίσκονται στο εξωτερικό, αλλά και όρο για παραγωγική ανάκαμψη και κάλυψη κοινωνικών αναγκών απομακρυσμένων περιοχών. Αυτό δεν συνάδει με την άποψη Μηταράκη για νομοθετική πρωτοβουλία θέσπισης βίζας και παροχής κινήτρων σε «ψηφιακούς νομάδες» του κόσμου, σε συνέχεια πρόσφατης ρύθμισης παροχής κινήτρων εγκατάστασης σε όλους ανεξαιρέτως τους εργαζομένους που μετοικούν στη χώρα μας, χωρίς κανένα περιορισμό.
Αντ’ αυτών, η χώρα χρειάζεται μια στρατηγική δημογραφικής ανάκαμψης με διυπουργικό συντονισμό, που θα έπρεπε να ξεκινήσει σήμερα, ώστε να δώσει αποτελέσματα στις επόμενες δεκαετίες. Διαφορετικά και δεδομένων των υψηλών ποσοστών των ήδη εγκατεστημένων μεταναστών, ενέχει ο κίνδυνος η όποια παραγωγική ανασυγκρότηση να συντελεστεί με βασικό υποκείμενο μετανάστες, που στην πλειοψηφία τους θα φέρουν την ισχυρή ισλαμική ταυτότητα…

Σημειώσεις:

Το Μνημείο της Γενοκτονίας των Ασσυρίων στο Αιγάλεω

Η Γαλανόλευκη μαζί με τη σημαία των Ασσυρίων αγκαλιάζουν το Μνημείο, που εγκαινιάσθηκε την Κυριακή, 14 Οκτωβρίου 2014.

Του Γιάννη Μιχαλακόπουλου από την Ρήξη φ. 165

Η σημασία των πλατειών υπήρξε πάντα ιδιαίτερη εν Ελλάδι. Στην ύπαιθρο, σε χωριά και μικρές κωμοπόλεις, στην κεντρική πλατεία κάτω από τον γερο-πλάτανο ήταν απλωμένα τα τραπεζάκια του καφενέ. Εκεί συναζόταν και εκφραζόταν η τοπική «σιωπηρά πλειοψηφία». Εκεί γινόταν το «ζύμωμα» των γενεών και των κοινωνικών τάξεων. Συν τω χρόνω, και με την επίσημη εγκαθίδρυση της τσιμεντοκρατίας στις μεγαλουπόλεις, η πλατεία απέκτησε πρόσθετες αξίες και ρόλους. Αποτέλεσε «πνεύμονα πρασίνου» και «όαση γαλάζιου (ουρανού)», προσδίδοντας την αίσθηση του «ελεύθερου» στα αστικά κέντρα, όπου οι ανοικτοί χώροι σπανίζουν.
Ταυτόχρονα, σε αυτούς ακριβώς τους ιδιάζοντες θύλακες της τοπογραφίας της πόλης, συναντάμε συχνά κατασκευές – σύμβολα υψηλής ηθικής και συναισθηματικής αξίας, όπως ιερούς ναούς, ηρώα, μνημεία Εθνικής Αντίστασης, αγάλματα, προτομές και ανδριάντες.
Μια ανάλογη περίπτωση αποτελεί το, άγνωστο στον μέσο κάτοικο των δυτικών αθηναϊκών προαστίων, Μνημείο των Ασσυρίων στο Αιγάλεω (Πλατεία Αγίου Σπυρίδωνος, επί της οδού Θηβών). Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 2014 ύστερα από προσπάθειες της Πανελλήνιας Ένωσης Ασσυρίων, εν όψει της εκατονταετηρίδας από τη Γενοκτονία των προγόνων τους, το 1915.

Μνημείο της Γενοκτονίας των Ασσυρίων στην Αυστραλία, σε προάστιο του Σίδνεϋ. Δυστυχώς, το συγκεκριμένο σημείο έχει βανδαλισθεί κατά καιρούς στο πρόσφατο παρελθόν με συνθήματα κεμαλοναζιστικής προέλευσης – έμπνευσης και «τεχνοτροπίας»… (σβάστιγκες κτλ).

Yπενθυμίζεται ότι οι Ασσύριοι, οι οποίοι μιλούσαν την αραμαϊκή γλώσσα, ήταν ένας αρχαίος λαός που τα χνάρια του χάνονται στα βάθη των αιώνων κάπου στους μαγικούς κι απόκοσμους τόπους της Μοσούλης, της Νινευή, του Τίγρη και του Ευφράτη, στη Μεσοποταμία. Στη σύγχρονη ιστοριογεωγραφία εμφανίζονται ως χριστιανικοί πληθυσμοί, με απολύτως υπαρκτή ιστορική ταυτότητα, στα εδάφη κυρίως της σημερινής ανατολικής Συρίας, της νοτιοανατολικής Τουρκίας και του Ιράκ.
Οι συντεταγμένοι διωγμοί εναντίον τους ξεκίνησαν λίγα χρόνια πριν το 1900, ενώ κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου κορυφώθηκαν οι επιχειρήσεις εθνοκάθαρσης από τους Νεοτούρκους, που οδήγησαν τους εναπομείναντες Ασσύριους στην (τόσο γνώριμη σε εμάς τους Έλληνες!) πικρή στράτα της προσφυγιάς. Συντονισμένες λεηλασίες περιουσιών, ατελείωτες πορείες θανάτου κάτω από εξοντωτικά αντίξοες συνθήκες, βιασμοί και πάρα πολλές καταγεγραμμένες σφαγές αμάχων. Έτσι, κάποιοι εξ αυτών κατέληξαν στο Νοβοροσίσκ της Ρωσίας, ενώ μερικοί άλλοι, μέσω της καιόμενης Σμύρνης, «βάψαν τα πανιά τους μαύρα, τα κατάρτιά τους μαβιά» κι έφθασαν ατμοπλοϊκώς στον Πειραιά και το Μοσχάτο, ριζώνοντας τελικά οριστικά στη φιλόξενη προσφυγομάνα γειτονιά του Αιγάλεω, το 1930.
Προσδίδοντας μια υπερτοπικότητα στο όλο θέμα, τονίζεται ότι σημεία Μνήμης της Γενοκτονίας των Ασσυρίων θα συναντήσουμε και σε άλλες χώρες (πόλεις) ανά την υφήλιο, όπως είναι η Αυστραλία [Bonnyrigg Park (Fairfield) – Sydney], η Σουηδία (Botkyrka – Stocholm, Jonkoping), οι ΗΠΑ (Boston – Grafton, Los Angeles και Chicago), η Γερμανία (Berlin, Pohlheim), το Βέλγιο (Liège), η Ελβετία (Locarno), η Ρωσία (St. Petersburg) και η Ουκρανία (Kiev). [www.aina.org]

Απεικονίζεται οικογένεια Ασσυρίων, ξερριζωμένη από τις πατρογονικές εστίες αιώνων. Φευγαλέα έρχονται στον νου οι στίχοι του Πυθαγόρα από το βραχνιασμένο βινύλιο «Μικρά Ασία»: «Φέρτε μου νερό να ξεδιψάσω και μια πέτρα για να ξαποστάσω»…

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι πολλές φορές, με αφορμή την ανέγερση τέτοιων μνημείων, αναδεικνύεται ο κοινός [πρωταγωνιστικός – εκτελεστικός] ρόλος της Τουρκίας στις τρεις Γενοκτονίες των χριστιανικών εθνοτήτων (Ασσύριοι – Αρμένιοι – Έλληνες Πόντιοι και Μικρασιάτες), που κατοικούσαν σε εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Μάλιστα, μια τέτοια σοβαρή προσπάθεια είχε καταγραφεί περίπου προ δεκαετίας και στη χώρα μας, μέσω ενός διεθνούς συνεδρίου με τον εύγλωττο τίτλο: «Έλληνες, Αρμένιοι, Ασσύριοι. Τρεις Γενοκτονίες, μια στρατηγική…» (Σεπτέμβριος 2010, Κτήριο Παλιάς Βουλής – Αθήνα). Μεταξύ άλλων διακεκριμένων επιστημόνων και διανοουμένων είχαν συμμετάσχει και οι: Βάσος Λυσσαρίδης, Ιωάννης Μάζης, Νίκος Λυγερός, Τέα Μάλο (η συγγραφέας του συγκλονιστικού βιβλίου «Ούτε το όνομά μου»), καθώς και ο αείμνηστος Νεοκλής Σαρρής.
Δυστυχώς, έκτοτε, η συγκεκριμένη τόσο ενδιαφέρουσα θεματική ενότητα ατόνησε. Αφαιρέθηκε από το κάδρο της καθημερινότητας, χωρίς να προλάβει να αποτελέσει talk of the town στην εγχώρια σκηνή της ελίτ των αναλυτών – μελετητών… Απαλείφθηκε από την ατζέντα της (γεω)πολιτικής επικαιρότητας, παρά τη συνεχιζόμενη τουρκική προκλητικότητα σε Αιγαίο, Θράκη και Κύπρο και παρά τις εναγώνιες προσπάθειες της ελληνικής διπλωματίας για ανεύρεση συμμάχων (δηλαδή, «ομοιοπαθών – συνεκφραστών» των κοινών καημών μας!) σε πολλά επίπεδα…
Βέβαια, επισημαίνεται ότι τον Νοέμβριο του 2014 δημοσιεύθηκε επιστημονική έρευνα στο περιοδικό Climatic Change, η οποία διατείνεται ότι ο ασσυριακός λαός χάθηκε ολοκληρωτικά… μερικούς αιώνες προ Χριστού. Οι συγγραφείς του άρθρου (ένας Αμερικανός κι ένας Τούρκος), υποστηρίζουν πως ο αφανισμός των Ασσυρίων οφειλόταν κυρίως στην κλιματική αλλαγή (π.χ. παρατεταμένες ξηρασίες), καθώς και σε διάφορους άλλους, τοπικούς δημογραφικούς παράγοντες. Η συγκεκριμένη δημοσίευση είχε αναπαραχθεί προθύμως τότε από ελλαδικές ιστοσελίδες, κρούοντας τον κώδωνα του περιβαλλοντικού κινδύνου και για τις σύγχρονες κοινωνίες…
Τέλος, επιστρέφοντας στα καθ’ ημάς και στους Ασσύριους της «διπλανής πόρτας», εδώ, στο Αιγάλεω, αναφέρεται ότι τα γραφεία της δραστήριας συμπαθούς κοινότητας βρίσκονται στην οδό Σαμψούντος 6. Άμα τη άρσει των περιοριστικών μέτρων στις μετακινήσεις, θα ήταν καλή ιδέα να τους επισκεφθούμε, να συζητήσουμε μαζί τους και να αφουγκραστούμε τι λέει το βλέμμα τους. Δύσκολα θα μπερδέψουμε το κτήριο τους με κάποιο άλλο, καθότι η αισθητική της πρόσοψης παραπέμπει ευθέως σε πύλη της Αρχαίας Νινευή…

Ο γενειοφόρος ανθρωπόμορφος, πτερωτός Λέων των Αρχαίων Ασσυρίων.

Ποιος ξέρει; Μπορεί το 2021 να είναι ένα έτος γεμάτο ιστορικές θύμησες και ενατενίσεις. Ίσως το Μνημείο των Ασσυρίων να καταστεί ένα αστικό τοπόσημο δυνατό, θερμό και με την αναγνωρισιμότητα που του αρμόζει… Γιατί όχι;

Εκτοπισθείσες οικογένειες Αρμένηδων και Ασσυρίων  σε προσφυγικό καταυλισμό έξω από την Ιερουσαλήμ, την περίοδο 1917 – 1919 [ΦΩΤΟ: Library of Congress].

Το μήνυμα των «Λιγναδικών»: Ζητείται εθνική ηγεσία να μας βγάλει απ’ το τέλμα

Οι ελίτ καθεύδουν μέσα στον μηδενισμό και την ιδιωτεία

Του Γιώργου Ρακκά

Εδώ και πολλές μέρες, η χώρα ζει στο ρυθμό των «Λιγναδικών»: Τα ΜΜΕ τροφοδοτούν την επικαιρότητα με αποκαλύψεις. Η κυβέρνηση με την αξιωματική αντιπολίτευση, επιστρατεύουν την στρατευμένη τους δημοσιογραφία για να παίξουν “πόλεμο χαρακωμάτων”, μεταβάλλοντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε “αρένα” πολιτικών αυτοματισμών του μίσους. Ο κόσμος, οι περισσότεροι δηλαδή που έχουν κουραστεί να παίζουν τους “ψηφιακούς μονομάχους” χάριν των πολιτικών πατρόνων, αποστασιοποιείται ολοένα και περισσότερο απ’ όλους.

Όταν η δημόσια ζωή ενός τόπου, προσιδιάζει σε… αποχωρητήριο, όταν η πολιτική αντιπαράθεση προσθέτει “μαύρο στο μαύρο”, τότε παίρνει κεφάλι η αποστασιοποίηση. Που εκφράζεται είτε υγιέστερα διά του αναχωρητισμού, είτε δια της καθολικής απονομιμοποίησης των “επισήμων”, που σύντομα θα φέρει και στην Ελλάδα την εξάπλωση πολιτικών συνομωσιών τύπου Qanon, ιδίως μεταξύ των φτωχότερων στρωμάτων.

Οι κατηγορίες που αντιμετωπίζει ο τέως διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου –βιασμοί κατά συρροή, παιδεραστία, χορήγηση αλκοόλ και ναρκωτικών σε ανηλίκους με σκοπό την αποπλάνηση, κατάχρηση εξουσίας– αποκαλύπτουν σε πλήρη έκταση τον βαθμό της έκπτωσης των εγχώριων ελίτ.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η εμπλοκή κυκλωμάτων προώθησης ανηλίκων, στους μηχανισμούς του μεταναστευτικού –με ΜΚΟ να κάνουν τουλάχιστον τα στραβά μάτια σε υποθέσεις που όφειλαν εξ αρχής να εξετάσουν και να καταγγείλουν στις αρχές. Αυτή η διάσταση αποκαλύπτει πως ο υποκριτικός «φιλομεταναστευτισμός» και τα «καλωσορίσατε» με τα οποία οι ελίτ αντιμετωπίζουν την ανεξέλεγκτη μετανάστευση υποκρύπτουν ορισμένες φορές την ωμότερη δουλοκτητική νοοτροπία.

Κρούσματα αυτού του τύπου, είναι η αλήθεια, υπήρχαν πάντοτε στα “στρατηγικά υψώματα” της κοινωνίας. Ναι, η σκοτεινή πλευρά της εξουσίας διαχρονικά έχει να κάνει με αυτήν ακριβώς την διάστασή της, ο τελετουργικός κανιβαλισμός της αξιοπρέπειας των “υπηκόων” ως δείγμα κατίσχυσης επί των πάντων. Ωστόσο, ποτέ τα φαινόμενα αυτά δεν ήταν τόσο κυρίαρχα όσο σήμερα –στην Ελλάδα, στη Δύση, ίσως, σε ολόκληρο τον κόσμο.

Αυτό συμβαίνει γιατί σήμερα δεν υφίσταται το “θετικό αντίβαρο”, το όραμα, η στρατηγική, το δημιουργικό πνεύμα στην πολιτική, τις τέχνες και τα γράμματα που θα μπορούσε να αντιπαρέλθει την σκοτεινή ηθική και αξιακή εντροπία της ωμής ισχύος, ούτε καν η θρησκευτική πίστη που κάποτε αποτελούσε ένα αντίβαρο. Λείπει η αίσθηση της “ιστορικής αποστολής” από τις ιθύνουσες τάξεις, ιδίως εκείνες των τεχνών και των γραμμάτων, που εθίστηκαν περισσότερο στην υπέρτατη μεταμοντέρνα αξία του «τσακίστε κάθε αξία» και «αποϊεροποιήστε τα πάντα». Το αποτέλεσμα, επί των οθονών μας.

Η πολιτική αντιπαράθεση, ωστόσο, δεν εκφράζεται ως σύγκρουση κόσμων και προτάσεων ζωής που θα θεραπεύσει αυτόν τον μηδενισμό. Δρα περισσότερο εντός του, με το κάθε στρατόπεδο να κοιτάει να προβάλει εκείνες τις πτυχές των αποτρόπαιων αποκαλύψεων θα πλήξουν περισσότερο τους αντιπάλους του. Ο ΣΥΡΙΖΑ, προβάλει επιλεκτικά την στήριξη του Δ. Λιγνάδη από την κυβέρνηση, και τις φωτογραφίες των στελεχών της μαζί του για να μιλήσει για «κυβέρνηση παιδεραστών». Η ΝΔ ανταπαντάει για τις ιστορίες του Κιμούλη, τον Φιλιππίδη, και τον Χαϊκάλη, που ο ΣΥΡΙΖΑ υποβαθμίζει γιατί αισθάνεται ότι βλάπτουν το δικό του στρατόπεδο της Αριστεράς. Κανείς δεν εξαγνίστηκε, ωστόσο, από το δικό του έρεβος, με το να γίνεται κατήγορος για το έρεβος του άλλου. Γι’ αυτό και στο πηλίκο αυτού του “πολέμου όλων εναντίον όλων” απομένει η ισοπέδωση των πάντων.

Τη λύση φυσικά θα έδινε η πολιτική αρχών. Με λίγα λόγια, έχουμε ανάγκη από «προφήτες» για να κηρύξουν ασυμφιλίωτο πόλεμο στην κατάπτωση της δημόσιας ζωής, στις ελίτ που έχουν ξεστρατίσει ολοκληρωτικά απ’ το ρόλο της εθνικής ηγεσίας, και σε σεβαστά κομμάτια της  κοινωνίας που έχουν πάθει μιθριδατισμό και αρέσκονται απλά να εκτονώνουν την απελπισία τους μέσα στην αρένα. Έχουμε ανάγκη από πολιτικές φωνές που έμπρακτα θα καταδείξουν ότι αντιπροσωπεύουν το ακριβώς αντίθετο από όλους αυτούς.  

Κοιτάζοντας από ψηλά αυτήν την θλιβερή, ασφυκτική κατάσταση, αναπόφευκτα γίνεται η σύγκριση των πραγμάτων με τα οποία καταπιάνεται ο δημόσιός μας βίος, σε σχέση με τις πραγματικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο ελληνισμός: Νεοθωμανικό παραλήρημα και έκρηξη του τουρκικού επεκτατισμού· πανδημία, τεράστιο αδιέξοδο του μοντέλου άκριτης και ασύδοτης παγκοσμιοποίησης, και μαζί με αυτήν του ακατάσχετου νεοελληνικού παρασιτισμού· ανεξέλεγκτη μετανάστευση, πολιτισμικοί πόλεμοι σε Δύση και Ανατολή και απειλή μεταβολής της Ελλάδας σε χώρο· δημογραφική κάμψη, περιβαλλοντική κρίση, υπερτεχνολογικοποίηση, υπερεπιτήρηση, μετάνθρωπος, γενικευμένος μηδενισμός… και ο κατάλογος δεν έχει πραγματικά τέλος.

Τι έχουμε ως χώρα, πολιτική ηγεσία, κοινωνία, να αντιτάξουμε στις προκλήσεις επιβίωσης που μας θέτει ο 21ος αιώνας; Με τι ασχολούμαστε ενόσω αυτές έρχονται καταπάνω μας;

Σε οποιαδήποτε περίπτωση τα «Λιγναδικά», αποδεικνύουν πως οι ιθύνουσες τάξεις οι οποίες καλούνται να διαχειριστούν σήμερα τις τύχες της χώρας υποχρεούνται μεν από τις περιστάσεις να παίξουν ρόλο της εθνικής ηγεσίας, ο ρόλος όμως αυτός είναι πολύ μεγαλύτερος από το δικό τους το κουστούμι. Γιατί στην πραγματικότητα είναι άτσαλοι περφοματέρ, που αδυνατούν να μπουν “στο πετσί του ρόλου”. Από την σκοπιά της ιστορικής αποστολής και δημιουργικότητας –η τάξη που ανυψώνεται σε έθνος όπως έλεγε ο Μαρξ και μαζί του ο Γκράμσι– οι ικανότητές τους είναι επιπέδου… ταξιθέτη, και όχι πρωταγωνιστή.

«Η λεηλασία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους δεν έχει το αντίστοιχό της στην Ιστορία»

www.apologitis.com

Σερ Στήβεν Ράνσιμαν

«Ιστορία των Σταυροφοριών»

Ενώ τονίζεται η 29η Μαΐου 1453 ως το τέλος της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας μας, το κυριότερο γεγονός που κλόνισε την ύπαρξή της ανεπανόρθωτα, και οδήγησε στον οριστικό τερματισμό της υλικής και οικονομικής υπεροχής του κράτους μας σε όλη την Ευρώπη, και τελικά στο 1453, δηλαδή η καταστροφή της Ρωμανίας από τη Δύση, με την Άλωση της Νέας Ρώμης/Κωνσταντινούπολης την 13η Απριλίου 1204 από τους Σταυροφόρους, αποσιωπάται ή δεν του δίνεται η πρέπουσα σημασία. Θα έλεγε κανείς, ότι επειδή ο προσανατολισμός του νεοελληνικού κράτους ήταν προς τη Δύση, οι ηγέτες του σκέφτηκαν ότι αυτός ο προσανατολισμός συνεπάγεται απαραίτητα και τη λήθη της ιστορίας, τη λήθη του γεγονότος ότι

εξαιτίας της Άλωσης του 1204 η Ρωμηοσύνη στάθηκε αδύναμη να αντιμετωπίσει τους Τούρκους. Με άλλα λόγια, η Άλωση του 1204 οδήγησε στα 400-600 χρόνια Τουρκοκρατίας, αλλά αυτό το συμπέρασμα απωθήθηκε, πιθανότατα λόγω του ιδεολογικού προσανατολισμού της ηγετικής τάξης του Ελληνικού κράτους. Είναι σήμερα γενικά παραδεκτό, πως αυτή ήταν η αιτία της επικράτησης των Τούρκων στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια. Ένα Ρωμαίικο Κράτος που δεν θα είχε υποστεί την Άλωση του 1204, πιθανότατα θα ανέκαμπτε, όπως είχε κάνει πολλές φορές στο παρελθόν άλλωστε, και θα αντιμετώπιζε τους Τούρκους νικηφόρα, όπως και τους Άραβες.

Η ευκαιρία να χτυπηθεί η Ρωμηοσύνη, δεν άργησε να δοθεί στους Φραγκολατίνους. Ήδη από τον 12 αι πολλές δεκάδες χιλιάδες από αυτούς υπήρχαν στην Κωνσταντινούπολη. Απολάμβαναν προνόμια και ήταν προκλητικοί προς τους Ρωμηούς της Κωνσταντινούπολης. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός παραχώρησε το 1082 υπέρμετρα δικαιώματα που τους έκαναν μισητούς στους Ρωμαίους. Ο Ιωάννης ο Β΄ έκανε κάποιες προσπάθειες ώστε θα θέσει τέλος στα προνόμια αυτά. Αλλά η ενέργεια του αυτή, είχε ως αποτέλεσμα εχθροπραξίες από μέρους τους τόσο στο Αιγαίο, όσο και στο Ιόνιο και την Αδριατική. Αναγκάστηκε, ο αυτοκράτορας να ξαναδώσει πίσω τα προνόμια, όταν ο στόλος των Βενετών κινήθηκε εχθρικά προς τα εδάφη της Ρωμανίας. Οι Λατίνοι είχαν αλλοιώσει πολλές πλευρές της δημόσιας ζωής και οικονομικά διείσδυαν στον εμπορικό / επαγγελματικό ιστό συμβάλλοντας στην παρακμή της αυτοκρατορίας. Η Ρωμαϊκή οικονομία, πλέον ήταν υποχείριο της δύσης.

Ο λαός της Ρωμηοσύνης, αντιστάθηκε στις προκλήσεις τους, με μεγάλες εξεγέρσεις, οι οποίες βάφτηκαν με αίμα. Τον Μάιο του 1182, έγινε η πρώτη εξέγερση κατά των Λατίνων. Μια επανάσταση που χαρακτηρίστηκε από σφαγές και εξανδραποδισμούς. Κάτω από την πίεση της κατάστασης ο Ανδρόνικος ο Α΄ αναγκάστηκε να υιοθετήσει την αντιλατινική πολιτική. Όπως είναι φυσικό, οι Λατίνοι αντέδρασαν κατά της Ρωμανίας. Η επεκτατική πολιτική τους εκφράστηκε με  την επίθεση των Ούγγρων στη βαλκανική το 1183 καθώς και με την επίθεση των Νορμανδών κατά των Ρωμαϊκών εδαφών το 1185, με αποτέλεσμα την άλωση της Θεσσαλονίκης. Ακολούθησε νέα επανάσταση του δυσαρεστημένου από τα γεγονότα  λαού στη την οποία σφαγιάστηκε ο Ανδρόνικος.

Αυτοκράτορας έγινε ο Iσαάκιος ο B΄ ο Άγγελος. Δυστυχώς, εκείνη την περίοδο, η Ρωμανία έπασχε από ελλιπή ηγεσία Οι Άγγελοι ήταν ίσως η χειρότερη δυναστεία! Ο Παπαρρηγόπουλος λέει  (Δ΄ Β 237): “η ολεθρία των Αγγέλων γενεά”. Ο Iσαάκιος προσπάθησε να έρθει σε συνεννόηση με τους Λατίνους και να τους παραχωρήσει ξανά, ευνοϊκή μεταχείριση. Το 1187 επαναφέρει τα προνόμια των Βενετών, οι οποίοι έχουν πλέον την υποχρέωση να μην συνάπτουν συμμαχίες ενάντια στην Αυτοκρατορία. Το 1195 ανατρέπεται ο Ισαάκιος από τον Αδελφό του Αλέξιο Γ΄, πράγμα το οποίο κάνει τους Βενετούς σκεπτικούς, αν και τα προνόμια τους ανανεώνονται.

Ο Πάπας Ιννοκέντιος ο Γ΄ ήταν ο πνευματικός πατέρας της 4ης Σταυροφορίας. Υπήρχε σε αυτήν ένα ανάμεικτο πνεύμα αρρωστημένης θρησκευτικότητας και «ιπποτικής» ιδεολογίας. Έστειλε τους Λατίνους ιεροκήρυκες να προωθήσουν την υπόθεση του ιερού πολέμου στην Δυτική Ευρώπη, την κήρυξη του ιερού πολέμου. Ο Θεοβάλδος ο Γ΄, κόμης της Καμπανίας, κήρυξε τελικά τον (ανίερο) πόλεμο. Οι Σταυροφόροι «Ήταν ένα περίεργο ανακάτωμα από ευσεβείς και θρήσκους άνδρες, αλλά και από αποβράσματα της κοινωνίας, από ανθρώπους, δηλαδή, που ήταν ικανοί για κάθε έγκλημα» (1). Μυριάδες λαού έσπευσαν στο κάλεσμα των κηρύκων της Σταυροφορίας. Η θρησκευτικότητα ήταν πρόσχημα και επικάλυψη της κατάκτησης. Οι ελευθερωτές των Αγίων Τόπων έγιναν κατακτητές της Ανατολής, κοσμικοί και πνευματικοί αφέντες και δυνάστες. Το φεουδαρχικό κλίμα της Φράγκικης Δύσης μεταφυτεύτηκε στην Ανατολή.

To συμβούλιο που αποτελείτο από τους Φεουδάρχες οι οποίοι λάμβαναν μέρος στην σταυροφορία αποφάσισε πως η συγκέντρωση θα γινόταν στην Βενετία και κατόπιν θα κατευθύνονταν είτε στην Συρία, είτε στην Αίγυπτο. Οι σταυροφόροι έπασχαν τόσο από πλευράς οργάνωσης και εξοπλισμού, όσο και στα οικονομικά. Γι’ αυτό συνάψανε συμφωνία με τους Βενετούς, με την οποία θα παρείχετο τροφή και υποστήριξη, έναντι 85.000 μάρκων. Επίσης προσέφεραν και τα μισά εδάφη που θα κατακτούσαν οι σταυροφόροι.  Οι περισσότεροι έφτασαν το 1202, αργοπορημένα στην Βενετία. Η οργάνωση, ο εξοπλισμός και τα οικονομικά τους ήταν σε άθλια κατάσταση. Μια και δεν μπορούσαν να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους, οι σταυροφόροι αναγκάστηκαν να βοηθήσουν τους Βενετούς χτυπώντας εχθρικές πόλεις, ως «πληρωμή». Καταστρέψανε και λεηλάτησαν την πόλη Ζάρα.

Ο Βολταίρος έλεγε ότι η «Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους» δεν ήταν ούτε αγία, ούτε ρωμαϊκή ούτε καν αυτοκρατορία! Η Βενετική «Serenissima Repubblica» (Γαληνότατη Δημοκρατία) κατ’ αναλογία, ούτε γαλήνια, ούτε και Δημοκρατία ήταν. Ήταν ένα κράτος βαθιά ιμπεριαλιστικό, πλουτοκρατικό, αποικιοκρατικό και ρατσιστικό / αριστοκρατικό. Το Βενετικό κράτος ήταν «εμπορικό». Βεβαίως, δεν γνωρίζουμε αν το να είσαι κλέπτης και κλεπταποδόχος είναι «εμπόριο». Ο Φράγκος σταυροφόρος εντυπωσίασε, κλέβοντας και διαλύοντας την Ρωμηοσύνη. Δεν είναι μόνο τα «ελγίνεια» μάρμαρα που ξέρουμε όλοι.  Όποιος έχει επισκεφθεί την Ιταλία, θαυμάζει, στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, τα τέσσερα χάλκινα άλογα που κοσμούν τον εξώστη του ναού, τα οποία κάποτε στόλιζαν τον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης! Ακόμα και η βαριά μεγαλοπρεπής χαλύβδινη πόρτα του ναού, κάποτε κοσμούσε την Αγία Σοφία! Η Βενετία, ξεκίνησε ως μία καθαρά Ρωμαίικη πόλη, αλλά τελικά  κατάληξε να αλωθεί πολιτισμικά από τους Φράγκους και να γίνει και αυτή Φραγκική. Αυτό συνέβη, κυρίως, μετά την κατάληψη του Πατριαρχείου Ρώμης από τους Φράγκους.   Για παράδειγμα, ως τον 10ο αιώνα τα δημόσια έγγραφα της Βενετίας άνοιγαν με το όνομα του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Στα τέλη του 12ου αιώνα όλοι οι Δόγηδες έφεραν τίτλους Ρωμηών αυλικών αξιωματούχων. Το σύστημα χρονολόγησης των εγγράφων παρέμεινε Ρωμαϊκό και συνέχισε να χρησιμοποιεί το μεσαιωνικό Index, ενώ ως την ενθρόνιση του τελευταίου βενετού Δόγη το 1789 το τελετουργικό ακολουθούσε αυστηρά τη Ρωμαίικη παράδοση (2).  Μόνο μετά το 1797, οπότε και εγκαθιδρύθηκε η «Γαληνότατη Δημοκρατία», η Βενετία απέταξε εντελώς τα σύμβολα της Ρωμαίικης αυτοκρατορίας.

Στην πόλη Ζάρα στην Αδριατική Ακτή, αρχές του 1203,  οι σταυροφόροι δέχτηκαν τους αντιπροσώπους του Αλέξιου Δ΄ Αγγελου, υιού του εκθρονισμένου και τυφλωμένου Ισάκιου Β΄ Αγγελου,. Η αδελφή του Αλέξιου είχε παντρευτεί τον βασιλιά της Σουηβίας Φίλιππο. Ο Αλέξιος Δ΄ έχει χαρακτηριστεί ο «Εφιάλτης» της Ρωμανίας! Αυτός έφερε τους Λατίνους Σταυροφόρους στην Κωνσταντινούπολη. Ήθελε να αποκαταστήσει, στον θρόνο, τον πατέρα του Ισαάκιο. Συνεργάστηκε όμως, με τους εχθρούς της αυτοκρατορίας, για να πετύχει τον σκοπό του. Οι Σταυροφόροι δεν μπόρεσαν αν αποφασίσουν, και απέπλευσαν προς Κέρκυρα, όπου ο Αλέξιος επανέλαβε τις προτάσεις του.

Σημαντικό ρόλο έπαιξε ο δόγης της Bενετίας Ερρίκος Δάνδολος, ο οποίος έτρεφε μίσος κατά των Ρωμηών. Ο Δάνδολος έγινε Δόγης όταν ήταν 85 ετών. Είχε τυφλωθεί στην Κωνσταντινούπολη, ενώ ήταν επικεφαλής μίας πρεσβείας των Βενετών στον Μανουήλ Α΄ Κομνηνό. Το 1171, ο αυτοκράτορας, έχοντας απαυδήσει από την «ανυπόφορη» συμπεριφορά των Βενετών εμπόρων, είχε συλλάβει μερικούς από αυτούς. Ο Δάνδολος θα έλθει, τότε, σε σύγκρουση με τον Μανουήλ Α΄ και σε μια συμπλοκή στην Πόλη, τραυματίστηκε και τυφλώθηκε, σύμφωνα με τον Στήβεν Ράνσιμαν. Έτσι,  ο Δάνδολος μισούσε θανάσιμα τους Ρωμηούς και ανέμενε κάποια ευκαιρία, για ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών. Επόμενο ήταν να «αρπάξει την ευκαιρία» και να ασκήσει και αυτός επιρροή, ώστε η εκστρατεία να κατευθυνθεί προς την Νέα Ρώμη / Κωνσταντινούπολη.

Τον Μάιο του 1203 ο στόλος των σταυροφόρων έφυγε από την Κέρκυρα και έφθασε στην Βασιλεύουσα τον Ιούνιο. O ιππότης Γοδεφρείδος Bιλλεαρδουΐνος, που μετείχε ο ίδιος στη Σταυροφορία, έκπληκτος και αυτός, έγραψε χρονογραφία («Χρονικό της Κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης») που δίνει σαφή εικόνα των εντυπώσεων, σχετικά με το μέγεθος του ρωμαϊκού πολιτισμού, που αντίκρισαν οι στρατιώτες:

Παράγραφος 128.: «Τώρα μπορείτε να μάθετε  πως κοίταζαν επίμονα την Κωνσταντινούπολη εκείνοι που δεν την είχαν δει ποτέ [σ.σ.: αναφέρεται στην στιγμή όπου τα δυτικά στρατεύματα πρωτοαντίκρισαν την Πόλη, 24 Ιουνίου 1203].  Γιατί δεν μπορούσαν καθόλου να σκεφτούν πως μπορεί να υπάρχει σε όλο τον κόσμο μια τόσο ΠΛΟΥΣΙΑ πόλη, όταν είδαν αυτά τα ψηλά της τείχη και τους ΠΛΟΥΣΙΟΥΣ πύργους κι αυτά τα ΠΛΟΥΣΙΑ παλάτια με τις ψηλές εκκλησίες, που ήταν τόσες πολλές που κανείς δεν θα το πίστευε αν δε το έβλεπε με τα μάτια του, και ακόμα το μήκος της πόλης που κυβερνούσε τις υπόλοιπες. Και μάθετε πως δεν υπήρξε άνθρωπος, άνθρωπος τόσο ασυγκίνητος, που να μην ανατριχιάσει. Κι αυτό δεν ήταν καθόλου περίεργο, γιατί ποτέ δεν ανέλαβαν άνθρωποι μια τόσο μεγάλη επιχείρηση από τότε που χτίστηκε ο κόσμος.»

 Τρομοκρατημένος ο σφετεριστής αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ διέφυγε στην Θράκη παίρνοντας μαζί του το κρατικό θησαυροφυλάκιο. Με την βοήθεια των Φράγκων που παρέμειναν έξω από την πόλη, ο τυφλωμένος πρώην αυτοκράτορας Ισαάκιος Β΄ Άγγελος αποκαταστάθηκε στον θρόνο του. Συναυτοκράτορας  έγινε ο υιός του Αλέξιος Δ΄ Άγγελος. Ο Iσαάκιος επικύρωσε με χρυσόβουλλο όλες τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους Σταυροφόρους ο Aλέξιος ο Δ΄.  Η βασιλεία τους, όμως,  δεν κράτησε πολύ.

Ο λαός αντέδρασε στην υποδούλωση στους δυτικούς, που ήταν εμφανής και ξέσπασε  επανάσταση. Την αγανάκτηση του πληθυσμού προκάλεσαν η επιβολή βαριάς φορολογίας και η ληστρική συμπεριφορά των σταυροφόρων. Η επανάσταση είχε ως αποτέλεσμα ο Αλέξιος Δ΄ να χάσει τόσο το στέμμα, όσο και την ίδια τη ζωή του. Στο θρόνο ανέβηκε ο γαμπρός του Αλέξιου Γ΄, Αλέξιος Ε΄ Δούκας Μούρτζουφλος τον Ιανουάριο του 1204. Οι σταυροφόροι εκμεταλλεύθηκαν την ευκαιρία και  αποφάσισαν να επέμβουν, αυτή τη φορά όμως για να τοποθετήσουν όχι μια Ρωμαίικη κυβέρνηση, αλλά μια δική τους. Με εισήγηση του δόγη της Βενετίας Δάνδολου υπέγραψαν μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης συμφωνία διανομής των εδαφών της Ρωμανίας (Partitio Romaniae) και άρχισαν την πολιορκία της πόλης που έπεσε στα χέρια τους στις 13 Απριλίου 1204. Η ειρωνεία της τύχης είναι πως ο Δάνδολος πέθανε στην Κων/πολη και θάφτηκε στην Αγία Σοφία.

Η «βασιλίδα των πόλεων», απόρθητη από την εποχή της ίδρυσής της υπέκυψε για πρώτη φορά στον εχθρό. Φοβερές λεηλασίες και σφαγές ακολούθησαν την άλωση της Πόλης. Kύριοι της Kωνσταντινούπολης οι σταυροφόροι και οι συνεργάτες τους Bενετοί επέβαλαν το δίκαιο του κατακτητή. Οι σφαγές και η λεηλασία των δημόσιων κτηρίων και των ιδιωτικών κατοικιών ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Άπληστοι και ακόρεστοι οι ιππότες της Δύσης επέπεσαν πάνω στα θαυμαστά πλούτη και τους θησαυρούς που είχαν συγκεντρώσει αιώνες πολιτισμού στη Bασιλεύουσα. (3)

Ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ (1198-1216), θα απειλήσει, δήθεν, τους Σταυροφόρους με αφορισμό, αλλά θα φροντίσει να λησμονήσει, εγκαίρως, την απειλή του. Μετά την καταστροφή της Βασιλεύουσας, θα γράψει προς τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Λάσκαρη ότι  «οι Λατίνοι υπήρξαν όργανο της Θείας Προνοίας, που τιμώρησε τους Έλληνες για την άρνησί τους να δεχθούν την ηγεσία της Ρωμαϊκής Εκκλησίας» (4) Σε ολόκληρη την Δύση θα ψάλλουν ύμνους για να πανηγυρίσουν την πτώση της «μεγάλης ανίερης (profana) πόλεως».

Στη θέση του αυτοκράτορα τοποθετήθηκε νέα λατινική κυβέρνηση. Οι κληρονόμοι του Ρωμαϊκού θρόνου, από τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, επρόκειτο να συνεχίσουν τους αγώνες, μέχρι την ανάκτησή της το 1261 από το Μιχαήλ Η΄  Παλαιολόγο. Διαβάζουμε: «Οι επιπτώσεις της Τέταρτης Σταυροφορίας επί του ευρωπαϊκού πολιτισμού υπήρξαν εξ ολοκλήρου καταστρεπτικές. Η λάμψη του ελληνικού πολιτισμού, την οποία το Βυζάντιο (σ.σ: διάβαζε Ρωμανία) συντηρούσε επί εν­νέα αιώνες μετά από την επιλογή της Κωνσταντινούπολης ως πρωτεύου­σας, έσβησε ξαφνικά... Το έγκλημα της Τέταρτης Σταυροφορίας παρέδω­σε την Κωνσταντινούπολη και τη Βαλκανική Χερσόνησο σε έξι αιώνες βαρβαρότητας... Προκειμένου να αντιληφθούμε την πλήρη σημασία της λατινικής κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης, πρέπει να προσπαθήσουμε να συνειδητοποιήσουμε ποιος θα ήταν σήμερα ο πολιτισμός της Δυτικής Ευρώπης, αν η προ έξι αιώνων Ρωμανία δεν είχε καταστραφεί. Μπορεί κανείς να φανταστεί όχι μόνο τη Μαύρη Θάλασσα, τον Βόσπορο και τον Μαρμαρά να περιβάλλονται από προοδευτικά και πολιτισμένα έθνη. αλλά ακόμα και τα ανατολικά και νότια παράλια της Μεσογείου να έχουν επι­στρέψει υπό μια καλή διακυβέρνηση και υπό μια θρησκεία η οποία δεν αποτελεί φραγμό στον πολιτισμό...» (5)

Η λεηλασία και απογύμνωση της Κωνσταντινουπόλεως από όλα της τα πλούτη, δεν είχε όμοιο της. Όσοι τολμούσαν να αντισταθούν σφάζονταν επί τόπου. Δεν έμεινε παλάτι, αρχοντικό εκκλησία μεγάλη ή μικρή, μοναστήρι, χαμοκέλα, που να μην υποστεί φρικώδη λεηλασία. Ιδίως τους προσέλκυσε ο μυθικός πλούτος της Αγίας Σοφίας. Μπήκαν μέσα στον Ιερό Ναό με άλογα και μουλάρια που λέρωναν με τις κοπριές τους το μαρμάρινο δάπεδο. Και άρχισαν με φρενιτιώδη ταχύτητα να ξηλώνουν και να παίρνουν τα πάντα: από άγια δισκοπότηρα, ευαγγέλια, ιερά άμφια, άγιες εικόνες, την Αγία Τράπεζα, και το ασημένιο εικονοστάσιο του Τέμπλου, αφού προηγουμένως το έκαναν κομμάτια, μανουάλια, πολυκάντηλα, μέχρι και κουρτίνες. Μάλιστα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας  μια Γαλλίδα πόρνη ανεβασμένη στον πατριαρχικό θρόνο χόρευε άσεμνα μισόγυμνη και τραγουδούσε. Ούτε οι τάφοι των Αυτοκρατόρων γλύτωσαν: συλήθηκαν όλοι, ενώ τα λείψανα πετάχτηκαν εδώ κι εκεί. π.χ. το πτώμα του Βασιλείου Β΄ Μακεδόνα πετάχτηκε έξω και στα χέρια του τοποθέτησαν οι Φράγκοι μια φλογέρα -ειρωνικά -. Με αφορμή αυτό το γεγονός ο Παλαμάς έγραψε το ποίημα «η φλογέρα του βασιλιά».

Κυρίως όμως καταστράφηκαν αναρίθμητα έργα τέχνης. Τόσο της κλασσικής αρχαιότητας (π.χ. αγάλματα του Δια, του Απόλλωνα, των Διόσκουρων, το χάλκινο άγαλμα του Ηρακλή από τον Λύσσιπο τον Σικυώνιο, της Άρτεμης, της Ήρας, της Ελένης του Μενελάου κ.ά. που κοσμούσαν δρόμους, πλατείες και παλάτια της Βασιλεύουσας) όσο και της Ρωμαϊκής περιόδου, τα οποία κομμάτιαζαν για να αφαιρέσουν το χρυσό, το ασήμι και τους πολύτιμους λίθους, ενώ τα κατασκευασμένα από χαλκό τα έλιωναν στα καμίνια για να κόψουν νομίσματα. Τα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα καίγονταν από τους σταυροφόρους, για να ψήσουν τα κρεατικά τους! Οι πιο φρικτοί από όλους ήταν οι Γάλλοι και οι Φλαμανδοί, ενώ αντιθέτως οι Βενετοί που ήταν εξοικειωμένοι με το Ρωμαϊκό πολιτισμό ήταν οι πλέον φιλεύσπλαχνοι έναντι των ηττημένων: Ήταν τέτοια η έκταση της καταστροφής που στο τέλος το άλλοτε περικαλλές άστυ, η Βασιλίδα των πόλεων της οικουμένης, που επί 9 αιώνες είχε συσσωρεύσει αμύθητα πλούτη, κατάντησε σκέτο κουφάρι!

Μεθυσμένοι από τη νίκη τους οι Φραγκοδυτικοί περιγελούσαν τους νικημένους, φορούσαν με γελοίο τρόπο τα ρούχα που τούς είχαν αρπάξει, τοποθετούσαν στα κεφάλια των αλόγων τους τις καλύπτρες και τα κοσμήματα των Ρωμηών. Άλλοι κρατούσαν αντί για σπαθί χαρτιά, μελανοδοχεία, και βιβλία, και περιφέρονταν στους δρόμους της Πόλης, παριστάνοντας τους λογίους. Το πιο τραγικό από όλα ήταν όμως ότι ολόκληρος ο γυναικείος πληθυσμός της Κωνσταντινουπόλεως, αδιακρίτως  ηλικίας ή ιδιότητας (μοναχές) υποβλήθηκε στην τρομερή διαδικασία του βιασμού. Τότε ακριβώς εσφάγησαν οι περισσότεροι από τους άρρενες κατοίκους: διότι στην προσπάθειά τους οι πατεράδες και οι σύζυγοι να διαφυλάξουν την τιμή των θυγατέρων και των συζύγων έπεσαν θύματα των αποχαλινωμένων Δυτικών. Βόγκηξε η Κωνσταντινούπολη από τον ατελείωτο βιασμό. Δεν περιγράφονται τα μαρτύρια που υπέστησαν οι κάτοικοι επί τρεις συνεχείς ημέρες, διότι τους βασάνιζαν απάνθρωπα για να τους αποκαλύψουν τα μέρη όπου είχαν κρύψει χρυσά και αργυρά νομίσματα και κυρίως τιμαλφή. Μόνο όταν κορέστηκε η δίψα τους για αρπαγή, αίμα και γενετήσιες  απολαύσεις, ησύχασαν, αφού πρώτα τους τρόμαξε μια έκλειψη σελήνης. Κατόπιν συγκέντρωσαν όλη τη λεία και την έθεσαν υπό την φύλαξη των ευγενών.

Γράφει κι ο Νικήτας Χωνιάτης για την  Άλωση της Πόλης: «Κι έτσι, καθένας είχε πόνο, στα στενά θρήνος και κλάματα, στα τρίστρατα οδυρμοί, στους ναούς ολοφυρμοί, φωνές των ανδρών, κραυγές των γυναικών, απαγωγές, υποδουλώσεις, τραυματισμοί και βιασμοί σωμάτων. (..)Το ίδιο και στις πλατείες, και δεν υπήρχε μέρος ανεξερεύνητο που να δώσει άσυλο σε αυτούς. Χριστέ μου, τι θλίψη και φόβος υπήρχαν τότε στους ανθρώπους (...) Τέτοιες παρανομίες έκαναν οι στρατοί από τη Δύση εναντίον της κληρονομιάς του Χριστού, χωρίς να δείξουν σε κανένα φιλανθρωπία, αλλά γυμνώνοντάς τους όλους από χρήματα και κτήματα, από σπίτια και ρούχα. (...) και το πιο σημαντικό, αυτοί που πήραν το σταυρό στους ώμους και πολλές φορές ορκίστηκαν σε αυτόν και στα θεία λόγια ότι θα περάσουν δίχως να πειράξουν τις χώρες των Χριστιανών, χωρίς να κοιτάξουν αριστερά ή να εκκλίνουν προς τα δεξιά, αλλά θα οπλιστούν κατά των Σαρακηνών και να βάψουν τα ξίφη τους με το αίμα τους.(...) Οι δε Σαρακηνοί δεν έκαναν έτσι, και φέρθηκαν πολύ φιλάνθρωπα και ευγενικά όταν κυρίευσαν την Ιερουσαλήμ. Γιατί ούτε πείραξαν τις γυναίκες των Λατίνων, ούτε τον κενό τάφο του Χριστού έκαναν ομαδικό τάφο,(...) και αφήνοντας όλους να φύγουν με ένα ορισμένο αριθμό χρυσών νομισμάτων  και από τον καθένα έπαιρναν μερικά πράγματα αφήνοντας τα υπόλοιπα στους κατόχους τους, ακόμα κι αν αυτά ήταν σαν την άμμο. Κι έτσι φέρθηκε το γένος που μάχονταν το Χριστό [σ.σ: οι Άραβες] προς τους αλλόπιστους Λατίνους, ούτε με ξίφος ούτε με φωτιά ούτε με λιμό ούτε με διωγμούς ούτε με άλλα δεινά. Σε εμάς όμως τα προκάλεσαν αυτά τα παραπάνω οι φιλόχριστοι και ομόδοξοι [σ.σ: οι Δυτικοί της Δ΄ Σταυροφορίας], όπως είπαμε με συντομία, αν και δεν είχαμε κάνει κάποιο αδίκημα»

Και βεβαίως, είναι φυσικό που οι Ρωμηοί ένοιωθαν απορία με το μέγεθος της καταστροφής, αφού, με τον πόλεμο με τους Άραβες, ουδέποτε είχαν γνωρίσει τέτοια κτηνωδία, τους φαινόταν αδιανόητο πως άνθρωποι με πίστη στον Χριστό, ήταν δυνατόν να φέρονται έτσι. Σε αντίθεση με την γενικότερη έλλειψη ανεκτικότητας της Δύσης, στη Ρωμανία οι «μισαλλόδοξοι Ρωμηοί» (όπως αρέσκονται κάποιοι να αποκαλούν) είχαν κτίσει ήδη από τις αρχές του 8ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη τζαμί, για να προσεύχονται οι μουσουλμάνοι που περνούσαν από εκεί (π.χ. έμποροι), κι αργότερα έχτισαν και άλλα δύο. Ας μάς πει κανείς, πότε πρωτοχτίστηκε ισλαμικό τέμενος σε κράτος της Δυτικής Ευρώπης; Από τον 8ο αιώνα, οι Ρωμηοί δεν είχαν πρόβλημα να υπάρχει τζαμί στην πρωτεύουσα ενός χριστιανικού κράτους, το οποίο αντιμαχόταν τους Μουσουλμάνους και ήταν σε πόλεμο με αυτούς. Αν αυτό δε σημαίνει ανεκτικότητα, τότε τι σημαίνει, σε μια εποχή όπου οι Δυτικοί έκαναν Σταυροφορίες;

Διαβάζουμε, από την περιγραφή του Γοδεφρείδου Βιλλαρδουίνου, που συμμετείχε στη πολιορκία, στο «Χρονικό της Κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης»:

247. «Εκείνη τη νύχτα [σ.σ: 12 προς 13 Απριλίου 1204], μπροστά στο στρατόπεδο του Βονιφάτιου του Μονφερατικού, δεν ξέρω ποιοι άνθρωποι, που φοβόντουσαν μην τους επιτεθούν οι Έλληνες, βάλανε φωτιά στο χώρο ανάμεσα σε αυτούς και στους Έλληνες. Και η πόλη άρχισε να αρπάζει φωτιά και να καίγεται πολύ άσχημα, και καιγόταν όλη εκείνη τη νύχτα και την άλλη μέρα μέχρι το απόγευμα. Και τούτη ήταν η τρίτη πυρκαγιά στην Κωνσταντινούπολη από τότε που ήρθανε οι Φράγκοι στην χώρα. Και υπήρχαν περισσότερα καμένα σπίτια από όσα υπήρχαν στις τρεις πιο μεγάλες πόλεις του βασιλείου της Γαλλίας.

248. Και τα λάφυρα ήταν τόσα πολλά που κανείς δεν ήξερε να πει πόσα, χρυσάφι, και ασήμι και σκεύη και πολύτιμα πετράδια και μετάξια και γούνινα φορέματα από γκρίζο σκίουρο και από ερμίνα, και όλα τα ακριβά πράγματα που βρέθηκαν ποτέ στη γη. Και δίνει βέβαιη μαρτυρία ο Γοδεφρίδος ο Μαρεσάλης της Καμπανίας, αληθινά και έχοντας σωστά τα λογικά του, πως από τότε που χτίστηκε ο κόσμος δεν πάρθηκαν τόσα λάφυρα από μια μόνο πόλη.

249.  Ο μαρκήσιος Βονιφάτιος του Μονφερράτου προχώρησε κατά μήκος της ακτής προς το παλάτι του Βουκολέοντα. Και σαν έφτασε εκεί, του το παρέδωσαν, για να σώσουν τη ζωή τους, εκείνοι που ήταν μέσα. Εκεί βρήκε τις περισσότερες από τις πιο σπουδαίες κυρίες όλου του κόσμου, που είχαν καταφύγει στο κάστρο. Εκεί βρισκόταν η αδελφή του βασιλιά της Γαλλίας, που ήταν κάποτε αυτοκράτειρα [Αγνή, κόρη του Λουδοβίκου Ζ΄], και η αδελφή του βασιλιά της Ουγγαρίας που ήταν κι αυτή αυτοκράτειρα, και πολλές σπουδαίες κυρίες. Για το θησαυρό που βρισκόταν σε εκείνο το παλάτι, δε πρέπει καθόλου να μιλάμε. Γιατί υπήρχαν τόσα που δεν έχουν ούτε τέλος ούτε αριθμό.

251. Ο καθένας πήρε για να μείνει όποιο σπίτι ήθελε, και υπήρχαν πολλά. Και έπρεπε να δοξάσουν πολύ τον Κύριο Ημών, γιατί δεν είχαν πάνω από είκοσι χιλιάδες οπλισμένους ανθρώπους ανάμεσά τους και με τη βοήθεια του Θεού νίκησαν τετρακόσιες χιλιάδες ανθρώπους ή και περισσότερους, και μάλιστα μέσα στην πιο ισχυρή πόλη που υπήρξε σε όλον τον κόσμο, που ήταν μεγάλη πόλη, και η πιο καλά οχυρωμένη. »

Σημειώσεις

Η Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας

 

Προπαρασκευή της Αγίας Αναφοράς,

1. Οι ευχές των Πιστών.

Με τις ευχές των πιστών, «όσοι πιστοί έτι και έτι εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν ...», αρχίζει το 3ο τμήμα της Θ. Λειτουργίας, η Λειτουργία των Πιστών. Όλα όσα έχουν προηγηθεί ετοιμάζουν την ώρα αυτή. Ο πιστός με το μυστήριο του Βαπτίσματος έχει αναγεννηθεί πνευματικά, έχει γίνει «κάτι εντελώς διαφορετικό». Ανήκει στην οικογένεια του Θεού. Και γι’ αυτό έχει το δικαίωμα - παρά τις αμαρτίες του - να παρίσταται στην Θ. Λειτουργία, να παρακολουθεί το Μυστήριο και να κοινωνά το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Πόσο μεγάλη τιμή για τον πιστό το προνόμιο αυτό! Στην συνείδηση όμως πολλών το πράγματα έχουν δυστυχώς ξεθωριάσει. Το προνόμιο έγινε καθήκον, όχι πάντοτε ευχάριστο. Νομίζουμε ότι υποχρεώνουμε τον Θεό, όταν πηγαίνουμε στην Εκκλησία.

Οι ευχές των πιστών στις ήμερες μας λέγονται από πολλούς ιερείς «μυστικώς» μέσα στο ιερό. Έτσι στην πράξη μετά το Ευαγγέλιο ακούμε τον Χερουβικό ύμνο.

2. Ο Χερουβικός Ύμνος.

Οι τα Χερουβίμ μυστικώς εικονίζοντες

και τη ζωοποιώ Τριάδι

τον τρισάγιον ύμνον προσάδοντες (= ψάλλοντες)

πάσαν την βιοτικήν αποθώμεθα μέριμναν

ως τον βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι,

ταις αγγελικαίς αοράτως δορυφορούμενον τάξεσιν.

Αλληλούια».

Η ώρα, κατά την οποία ψάλλεται ο Χερουβικός Ύμνος, είναι ώρα ιερή. Όλοι οι πιστοί εικονίζουμε τα Χερουβίμ και ψάλλουμε μαζί τους τον αγγελικό ύμνο. Και ναι μεν εμείς οι άνθρωποι ούτε άσαρκοι και ασώματοι είμαστε, όπως οι άγγελοι, ούτε ακούραστα και ανύστακτα πνεύματα, όπως είναι τα Χερουβίμ. Όμως παρ’ όλα αυτά με την χάρη του Θεού πρέπει να έχουμε, στα μέτρα του δυνατού, την ίδια διάθεση, πρέπει να κατεχόμαστε από τον ίδιο φόβο και να δείχνουμε την ίδια αφοσίωση, προσοχή και προσήλωση, τουλάχιστο κατά την ώρα της Θείας Λειτουργίας²⁸. Ιδίως την στιγμή αυτή που σε λίγο πρόκειται να γίνει η μεταφορά των Τιμίων Δώρων στην Αγία Τράπεζα. Αυτά που υπάρχουν στο Άγιο Δισκάριο και Ποτήριο δεν είναι πλέον απλός άρτος και οίνος-είναι τα Αντίτυπα» του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου ²⁹. Γι’ αυτό ας Αποθέσουμε» κάθε βιοτική μέριμνα και ας ανυψωθούμε στην τάξη των αγγέλων, ώστε άξια να υποδεχθούμε «τον βασιλέα των όλων», που έρχεται ακολουθούμενος από τις στρατιές των αγγέλων. Η πραγματικότητα αυτή γίνεται πιο αισθητή στον συγκλονιστικό και κατανυκτικότατο Χερουβικό Ύμνο που ψάλλεται το Μ. Σάββατο: ³⁰

«Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία (= ανθρώπινη)

και στήτω μετά φόβου και τρόμου,

και μηδέν γήινον εν εαυτή λογιζέσθω

Ό γαρ Βασιλεύς των βασιλευόντων

και Κύριος των κυριευόντων

προσέρχεται σφαγιασθείναι

και δοθήναι εις βρώσιν τοις πιστοίς.

Προηγούνται δε τούτου οι χοροί των αγγέλων

μετά πάσης αρχής και εξουσίας,

τα πολυόμματα Χερουβίμ

και τα εξαπτέρυγα Σεραφίμ

τας όψεις καλύπτοντα και βοώντα τον ύμνον,

Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια».

 Βασιλική πράγματι προετοιμασία για την Μεγάλη Είσοδο.

Και ενώ οι ψάλτες ψάλλουν τους συγκλονιστικούς αυτούς ύμνους έξω, ο ιερέας στο Αγ. Βήμα με κατάνυξη και συντριβή «κλινόμενος μεγάλως την κεφαλήν» αναπέμπει στον Κύριο την ευχή του Χερουβικού Ύμνου, στην οποία με θερμά λόγια, γεμάτα ταπείνωση και συναίσθηση της αμαρτωλότητός του, παρακαλεί τον Κύριο να καθαρίσει την ψυχή του και την καρδιά του από κάθε πονηρία και να τον αξίωση να «ιερουργήσει το άγιον και άχραντον Σώμά του και το τίμιον Αίμα». Η ευχή του Χερουβικού αρχίζει ως έξης:

Όυδείς άξιος των συνδεδεμένων ταίς σαρκικαίς έπιθυμίαις και ηδοναίς προσέρχεσθαι ή προσεγγίζειν ή λειτουργείν σοι, Βασιλεύ της δόξης. Το γαρ διακονείν σοι μέγα και φοβερόν και αύταίς ταις επουρανίοις δυνάμεσιν ...».

Έκτος των άλλων η ευχή έχει σαν χαρακτηριστικό και τούτο, ότι απευθύνεται στο πρόσωπο του Ιησού Χρίστου, ενώ οι άλλες απευθύνονται στον Θεό-Πατέρα. Μετά το τέλος της ευχής και μετά την σχετική προετοιμασία του ιερέα στο ιερό, γίνεται η Μενάλη Είσοδος.

3. Η Μεγάλη Είσοδος.

Κατά την Μεγάλη Είσοδο ο Ιερέας με κάθε επισημότητα μεταφέρει τα Τίμια Δώρα από την Προσκομιδή στην Αγία Τράπεζα και τα αποθέτει στο κέντρο αυτής. Η Μεγάλη Είσοδος συμβολίζει την πορεία του Κυρίου προς το Πάθος και τον θάνατο. Ενώ περιφέρει τα Τίμια Δώρα, που ο λαός τα παρακολουθεί - χωρίς να τα ατενίζει με τα μάτια - με πολλή ευλάβεια και κατάνυξη, ο ιερέας αργά και καθαρά απαγγέλλει την εξής δέηση:

«Πάντων ημών, μνησθείη Κύριος ο Θεός εν τη βασιλεία αυτού πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν» ⁸¹.

Η μνημόνευση αυτή όλων κατά την ιερή αυτή ώρα, είναι μία πράξη αγάπης. Αγάπης του Θεού που μας θυμάται, αλλά και αγάπης της Εκκλησίας που θυμάται τον κόσμο όλο. Στην εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η Μεγάλη Είσοδος γίνονταν με πολλή επισημότητα και μεγαλοπρέπεια. ο ίδιος ο αυτοκράτωρ ασκεπής και χωρίς ξίφος πήγαινε στην Βόρεια Πύλη και ακολουθούσε ταπεινά πίσω από τον ιερέα μέχρι την Ωραία Πύλη, συνοδευόμενος απ’ όλη την αυτοκρατορική ακολουθία του.

Μόλις ο ιερέας φθάσει στην Ωραία Πύλη εισέρχεται στο Ιερό, ενώ οι ψάλτες συμπληρώνουν τον Χερουβικό Ύμνο: «ταις αγγελικαίς ...»

4. Τα Πληρωτικά.

Όταν ο ψάλτης τελειώσει το Χερουβικό, ο ιερέας λέγει μία σειρά από αιτήσεις που λέγονται «Πληρωτικά», γιατί αρχίζουν με τις λέξεις: «Πληρώσωμεν (=Ας συμπληρώσουμε) την δέησιν ημών τω Κυρίω...». Τα τελευταία έξι αιτήματα, που τελειώνουν όλα με την φράση «...παρά του Κυρίου αιτησώμεθα» και στα οποία οι ψάλτες απαντούν με το «Παράσχου, Κύριε» (= δώσε μας, χάρισε μας. Κύριε) είναι πολύ αξιόλογα αιτήματα, καθένα οπό τα οποία έχει το πνεύμα του Χριστού και τον φωτισμό του Αγ. Πνεύματος, είναι δε τα έξης:

— «Την ημέραν πάσαν τελείαν, αγίαν, ειρηνικήν και αναμάρτητον, παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».

— «Άγγελον ειρήνης, πιστόν οδηγόν, φύλακα των ψυχών και των σωμάτων ημών, παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».

— «Συγγνώμην και άφεσιν των αμαρτιών και των πλημμελημάτων ημών, παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».

— «Τα καλά και συμφέροντα ταις ψυχαίς ημών, και ειρήνην τω κόσμω, παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».

— «Τον ύπόλοιπον χρόνον της ζωής ημών, εν ειρήνη και μετανοία έκτελέσαι, παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».

— «Χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά και καλήν απολογίαν την έπί του φοβερού βήματος του Χριστού αιτησώμεθα».

Καθένα από τα σύντομα αυτά αιτήματα κρύβει μέσα του πλούτο εννοιών και εκφράζει βαθύτατους πόθους της ψυχής μας, η δε ανάλυση τους μπορεί ν’ αποτελέσει πραγματεία ολόκληρη. Τίποτε απ’ ό,τι χρειάζεται ο άνθρωπος δεν λείπει από τα αιτήματα αυτά. Η ειρήνη (δεν λείπει από κανένα αίτημα, γιατί είναι το πιο σπουδαίο αγαθό), η τελειότητα, η αγιότητα, η αποφυγή της αμαρτίας, η προστασία του Θεού, η υγεία, το έλεος και η συγγνώμη, κάθε τι που είναι συμφέρον και καλό στην ψυχή μας, η μετάνοια που δεν πρέπει να λείψει ποτέ, όλα αυτά συνωστίζονται τόσο απλά και τόσο όμορφα, ώστε γεμίζουν με αληθινή χαρά και ειρήνη τις ψυχές μας. Σταματούμε ιδιαίτερα στο τελευταίο αίτημα: «Χριστιανά (= χριστιανικά) τα τέλη της ζωής ημών ...» Τί περισσότερο και τί σπουδαιότερο θα μπορούσε να ζήτηση ο άνθρωπος στην ζωή του; Με πολλή συγκίνηση ακούμε κάθε φορά το αίτημα αυτό, ενώ το χέρι μας αυτόματα χαράσσει το σημείο του Σταυρού, για να εκφράσει την ανάγκη της ψυχής μας καθώς και την θερμότητα, με την οποία ζητούμε οπό τον Θεό να εκπλήρωση το αίτημα αυτό: Να είναι χριστιανικά τα τέλη μας, χωρίς πόνο και οδύνη· χωρίς αισχύνη και ντροπή, με το μέτωπο ψηλά, με την συνείδηση ήσυχη ότι αγωνιστήκαμε τον αγώνα τον καλό. Και όταν βρεθούμε μπροστά στο βήμα του Μεγάλου Κριτού να έχουμε καλή απολογία. Κάθε λέξη του αιτήματος αυτού είναι γεμάτη σοφία, δύναμη, έμπνευση. Η ψυχή του χριστιανού γαληνεύει πραγματικά.

Την ώρα που ο διάκονος απαγγέλλει τα αιτήματα αυτά ο ιερέας λέγει μυστικά την ευχή της Προσκομιδής «Κύριε ο Θεός ο Παντοκράτωρ, ο δεχόμενος θυσίαν αινέσεως ...» που είναι προπαρασκευαστική του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων. Η ευχή κλείνει με την εκφώνηση: «Δια των οικτιρμών του Μονογενούς σου Υιού...» και ακολουθεί ο ασπασμός της αγάπης.

5. Ο ασπασμός της αγάπης

Με μία έξαρση ψυχική ο ιερέας εύχεται σε όλους τους πιστούς την ειρήνη και μας καλεί όλους να αγαπηθούμε μεταξύ μας:

«Αγαπήσωμεν αλλήλους, ίνα εν ομονοία ομολογήσωμεν».

Και ο λαός: «Πατέρα, Υίόν και Άγιον Πνεύμα, Τριάδα ομοούσιον και αχώριστον»³².

Χωρίς την αγάπη δεν γίνεται τίποτε. Μόνον αυτή δημιουργεί και μεταμορφώνει. Με την αγάπη ο άνθρωπος κατορθώνει τα πάντα. Μ αυτή οδηγείται στον Ιησού, που είναι η Αγάπη και γίνεται κοινωνός του Ποτηριού της Ζωής. Η Εκκλησία, αν θέλει να είναι Εκκλησία, πρέπει κάθε μέρα να φανερώνει την αγάπη την δική της, που είναι η εικόνα της μεγάλης αγάπης του Θεού, ο οποίος Αγάπη εστί». ο ασπασμός δε αυτός της αγάπης δεν είναι μία απλή προτροπή και τυπική εκφώνηση του ιερέα, δεν είναι μία «Ιερολογία», αλλά μία «ιερουργία». Όλα στην Θεία Λειτουργία είναι πράξη, έργα. Τίποτε δεν είναι λόγια. ο ασπασμός της αγάπης λοιπόν δεν πρέπει να είναι υποκριτικός, αλλά έκφραση μιας δυναμικής, πραγματικής αγάπης³³.

Κατά την Παράδοση στο σημείο αυτό ήταν συνήθεια να δίνεται το φίλημα της αγάπης: «... οι του κλήρου ασπάζονται τον επίσκοπον οι λαϊκοί άνδρες τους λαϊκούς, αι γυναίκες τας γυναίκας· τα δε παιδία, επιβλεπόμενα παρά των διακόνων, όπως μη ατακτώσιν, ίστανται προς τω βήματι»³⁴. Σήμερα για λόγους πρακτικούς ο ασπασμός έχει περιορισθεί μεταξύ των ιερέων μέσα στο Ιερό.

6. Το Σύμβολο της Πίστεως.

Μετά τον ασπασμό της αγάπης ο ιερέας εκφωνεί:

«Τας θύρας, τας θύρας εν σοφία, πρόσχωμεν».

Έχει φθάσει πλέον η στιγμή, κατά την οποία όλοι οι πιστοί μαζί θα ομολογήσουν την απόλυτη πίστη τους στον Θεό και ο ιερέας με δυνατή φωνή εφιστά την προσοχή των χριστιανών σε δύο σημεία: α) Να κλείσουν οι πόρτες του Ναού για να μη μπει πλέον κανείς άπιστος. Όσοι είχαν την φροντίδα αυτή, έπρεπε να προσέξουν πολύ. Σήμερα δεν υπάρχει η ανάγκη αυτή και γίνεται στο σημείο αυτό κάποια παρανόηση. Πολλοί κλείνουν την ώρα αυτή την Ωραία Πύλη, χωρίς κανένα λόγο. Ίσως να συμβαίνει αυτό, γιατί δεν μπορούν να εξηγήσουν την φράση «τάς θύρας ...» και β) Επειδή το «Σύμβολον της Πίστεως» είναι η πιο βασική και σπουδαία ομολογία πίστεως, πρέπει όλοι οι χριστιανοί μαζί να το απαγγείλουν με πολλή προσοχή και συναίσθηση.

Ύστερα από αυτά όλοι οι πιστοί μαζί απαγγέλλουν το «Σύμβολο της Πίστεως», δηλαδή το «Πιστεύω εις ένα Θεόν, Πατέρα, Παντοκράτορα...», με το οποίο ομολογούμε επίσημα και ανεπιφύλακτα την πίστη μας στην δογματική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όπως την διετύπωσαν οι Πατέρες στις Οικουμενικές Συνόδους. Υπάρχουν και αλλά Σύμβολα Πίστεως ³⁵, αλλά κανένα δεν είναι πλήρες, ακριβές καί τόσο οικουμενικό, όσο είναι το Σύμβολο της Νικαίας, που συνέταξαν στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο (και συμπλήρωσαν στη Β΄ όλοι οι Πατέρες οπό την Ανατολή και την Δύση.

Με την απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως κλείνει το τμήμα της προπαρασκευής. Αρχίζει πλέον η Αγία Αναφορά. Τα Τίμια Δώρα είναι έτοιμα στην Αγία Τράπεζα. οι πόρτες είναι κλειστές. οι παρόντες είναι μεταξύ τους συμφιλιωμένοι και αγαπημένοι. Όλοι έχουν ομολογήσει ανεπιφύλακτα την ορθή πίστη. Ο ιερέας στρέφεται προς τον λαό και αρχίζει ένας συγκινητικός διάλογος.

---

Η Αγία Αναφορά.

1. Γιατί ονομάζεται Αναφορά και Ευχαριστία.

Το τμήμα της Θ. Λειτουργίας, κατά το οποίο γίνεται η Θ. Ευχαριστία και ο καθαγιασμός των Τιμίων Δώρων, λέγεται Αναφορά. Λέγεται δε Αναφορά, γιατί είναι μία «φορά» προς τα «άνω», ένα ανέβασμα της προσφοράς και των εαυτών μας στον ουρανό, στον θρόνο του Θεού. Λέγεται επίσης και Ευχαριστία, γιατί πράγματι αποτελεί την πιο μεγάλη μας ευχαριστία στον Θεό. Ευχαριστία όχι σαν μία λέξη η φράση, αλλά σαν μία κατάσταση, σαν μία στάση της ψυχής μας. Αφού ο Θεός μας τα έχει δώσει όλα, μας έχει συγχωρήσει τις αμαρτίες μας, μας έχει ανεβάσει και μας έχει μεταμορφώσει, αφού έχει γεμίσει την ψυχή μας με κάθε χαρά, τότε οι άνθρωποι δεν έχομε να κάνουμε τίποτα άλλο παρά να ευχαριστήσουμε τον Θεό. Και τί άλλο σπουδαιότερο έχομε να του προσφέρουμε σαν Ευχαριστία από το μυστήριο της Θ. Κοινωνίας; «Τα Σα εκ των Σων Σοι προσφέρομεν ...» Αυτή είναι η Ευχαριστία της Εκκλησίας άλλα και η δική μας προσωπική Ευχαριστία στον Θεό.

Όταν ο άνθρωπος φθάσει στο σημείο να αισθάνεται έτσι, να βλέπει δηλαδή να προσφέρονται όλα σαν μία Ευχαριστία στον Θεό, τότε ο άνθρωπος αυτός έχει φθάσει στην κατάσταση του τέλειου ανθρώπου, γιατί η Ευχαριστία είναι η μόνη ανταπόκριση του άνθρωπου για .τις μεγάλες δωρεές του Θεού. Τέλειος όμως δεν είναι κανείς. Τέλειος σαν άνθρωπος υπήρξε μόνον ο Θεάνθρωπος, ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός. Γι αυτό τον λόγο Αυτός είναι η μόνη Ευχαριστία που μπορούμε να προσφέρουμε οι άνθρωποι στον Θεό ³⁶. Όλα όσα γίνονται στην Θεία Λειτουργία κάθε στιγμή μας θυμίζουν την άπειρη αγάπη του Θεού για μας. Και εμείς, που θυμόμαστε την αγάπη αύτη, του προσφέραμε σαν Ευχαριστία ό,τι πιο πολύτιμο έχουμε, αυτόν τον ίδιο τον Κύριο. Μαζί δε με τον Κύριο προσφέραμε σαν Ευχαριστία και τον ίδιο τον εαυτό μας, αφού με την Θεία Κοινωνία έχομε κι εμείς ενωθεί μαζί του. Επάνω σ’ αυτή την γραμμή κινείται και η σκέψη των Πατέρων στο θέμα αυτό. Ευχαριστία καλείται - λέγει ο ιερός Χρυσόστομος -ότι πολλών εστίν ευεργετημάτων ανάμνησις ... Και ο ιερέας υπέρ της οικουμένης, υπέρ των προτέρων, υπέρ των νυν ... υπέρ των μετά ταύτα εσομένων εις ημάς ευχαριστείν κελεύει, της θυσίας προκειμένης εκείνης. Τούτο γαρ (το ευχαριστείν) ημάς και της γης απαλλάττει, και προς τον ουρανόν μετατίθηση και αγγέλους εξ ανθρώπων ποιεί. Και γαρ και εκείνοι (οι άγγελοι) χορόν στησάμενοι, υπέρ των εις ημάς αγαθών ευχαριστούσι τω Θεώ λέγοντες: «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία (Λουκ. 2, 14)»³⁷.

2. «Στώμεν καλώς...». «Άνω σχώμεν...».

Ο ιερέας η ο διάκονος με μία ακραία ψυχική ένταση καλεί τους πιστούς να προσέξουν ιδιαίτερα το τμήμα αυτό της Αγίας Αναφοράς:

«Στώμεν καλώς! Στώμεν μετά φόβου!

Πρόσχωμεν την Άγίαν Άναφοράν εν ειρήνη προσφέρειν».

Ερμηνεύοντας στο σημείο αυτό τον ιερό Χρυσόστομο ο Κ. Καλλίνικος λέγει: «Τους χαμαί συρομένους λογισμούς ας ανορθώσωμεν. Την έκλυσιν την εκ των βιοτικών πραγμάτων ας εκβάλωμεν. Ορθήν έμπροσθεν του Θεού ας παραστήσωμεν την ψυχήν μας ³⁸. Όλες οι χορδές της ψυχής είναι τεντωμένες μέσα στην προσμονή της παρουσίας του Χριστού. Και ο λαός απαντά:

«Έλεον ειρήνης θυσίαν αίνέσεως».

Η φράση αυτή παρουσιάζει πολλές δυσκολίες ως προς το νόημα της και την αρχική της διατύπωση. Την δεχόμαστε απλά έτσι όπως την φύλαξε η Λειτουργική Παράδοση. Η έννοια της είναι περίπου η εξής: Προσφέραμε σε όλους συγχώρηση (έλεον), έχομε ειρήνη και προσφέραμε την θυσία της Αινέσεως», της δοξολογίας.

Όσο περισσότερο αισθητή γίνεται η παρουσία του Θεού, όσο ζωντανεύει η ανάμνηση των όσων έκαμε για μας ο Θεός, τόσο και περισσότερο ζητείται μετάνοια, προσοχή, κάθαρση, αγάπη, ειρήνη ευχαριστία. Και επειδή οι ανθρώπινες δυνάμεις μας δεν επαρκούν για να το επιτύχουμε αυτό, να αξιωθούμε δηλαδή να υμνούμε και να ευχαριστούμε τον Θεό με καθαρή καρδιά, ο Ιερέας εύχεται να μας ενδυνάμωση στο έργο μας αυτό η χάρη του Τριαδικού Θεού.

«Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατρός·και η κοινωνία του Αγίου Πνεύματος, είη μετά πάντων ημών».

Στην συγκινητική αυτή ευχή και ευλογία του λειτουργού του Υψίστου ο λαός απαντά:

«Και μετά του πνεύματος σου». (Και μαζί σου, δηλαδή, να είναι η χάρη του Θεού)

«Άνω σχώμεν τάς καρδίας», τονίζει ο ιερέας. Αετοί ας γίνουμε - λέγει ο Κ. Καλλίνικος - και προς αυτόν ας πετασθώμεν τον ουρανόν» ³⁹.

«Έχομεν προς τον Κύριον», απαντούν οι πιστοί. Και ο διάλογος συνεχίζεται:

Ευχαριστήσωμεν τω Κυρίω» (ο λειτουργός).

«Άξιον και δίκαιον - εστί -» (ο λαός).

Η πιο ιερή στιγμή έχει φθάσει. Οι πιστοί με τις βιοτικές μέριμνες σβησμένες, με την καρδιά ανυψωμένη, αληθινά ελεύθεροι από κακίες, με την ευχαριστία στα χείλη, ειρηνικοί και αγαπημένοι και με την χάρη του Αγίου Πνεύματος μαζί τους, είναι έτοιμοι να αναπέμψουν τις ευχές της Αγίας Αναφοράς, που είναι θαυμάσια θεολογικά δοκίμια με ένα πλούσιο συναισθηματικό και. δραματικό σε. μερικά σημεία τόνο.

3. Θεολογικό τμήμα της Αναφοράς.

Η πρώτη ευχή της Αναφοράς αποτελεί το θεολογικό της τμήμα. Δεν είναι απλώς ένα «προοίμιον», όπως την χαρακτηρίζουν πολλοί, αλλά είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζονται όλα όσα πρόκειται να επακολουθήσουν. Είναι η ευχή μία θερμή ευχαριστία στον Θεό-Πατέρα, που με λίγες άλλα πολύ εκφραστικές λέξεις ομιλεί για την άπειρη τελειότητα του Τριαδικού Θεού, στον οποίο αναπέμπεται η Ευχαριστία μας, γιατί δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο, γιατί δεν μας άφησε στην πτώση μας, γιατί μας έστειλε τον Μονογενή του Υιό, που για μας υπήρξε η πηγή όλων των αγαθών. Και γι αυτό είναι «άξιον και δίκαιον» να τον ευχαριστούμε ακατάπαυστα, όπως αναφέρει και η ευχή:

«Άξιον και δίκαιον σε υμνείν, σε ευλογεϊν, σε αινείν, σοι ευχαριστείν, σε προσκυνείν εν παντί τόπω της δεσποτείας σου. Συ γαρ ει Θεός, ανέκφραστος, απερινόητος, αόρατος, ακατάληπτος, αεί ων, ωσαύτως ων συ και ο μονογενής σου Υιός και το Πνεύμα σου το Άγιον. Σύ εκ του μη όντος εις το είναι ημάς παρήγαγες και παραπεσόντας ανέστησας πάλιν και ουκ απέστης πάντα ποιών, έως ημάς εις τον ουρανόν ανήγαγες και την βασιλείαν σου εχαρίσω την μέλλουσαν. Υπέρ τούτων απάντων ευχαριστούμέν σοι και τω μονογενεί σου Υιώ και τω Πνεύματί σου τω Αγίω, υπέρ πάντων ων ίσμεν (όσα γνωρίζομε) και ων ουκ ίσμεν, των φανερών και αφανών ευεργε σιών, των εις ημάς γεγενημένων. Ευχαριστούμέν σοι και υπέρ της Λειτουργίας ταύτης, ην εκ των χειρών ημών δέξασθαι κατηξίωσας, καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες Αρχαγγέλων και μυριάδες Αγγέλων, τα Χερουβίμ και τα Σεραφείμ, εξαπτέρυγα, πολυόμματα, μετάρσια, πτερωτά».

Μέσα στην ευχή αυτή η Εκκλησία παίρνει μία ουρανική διάσταση. Με χιλιάδες αρχαγγέλους και μυριάδες αγγέλους. Με τα Χερουβίμ και τα Σεραφείμ. Συνάγει στην Αγία Τράπεζα τον ουρανό και την γη, για να προσφέρουμε όλοι, σαν καινούργια κτίση, την Ευχαριστία μας και την δοξολογία μας στον Θεό ⁴⁰. Αυτή η δοξολογία, αυτή η αίσθηση της ευγνωμοσύνης «υπέρ πάντων ων ίσμεν και ων ουκ ίσμεν» μας ανεβάζει στον ουρανό και μας αξιώνει να ακούμε και να λέμε τον επινίκιο ύμνο των αγγέλων «Άγιος, Άγιος, Άγιος...». Είναι δυστύχημα ότι επεκράτησε η κακή συνήθεια να λέγονται οι ευχές αυτές μυστικά, από τον ιερέα μόνο, χωρίς να τις ακούνε οι πιστοί, για να συμμετέχουν και αυτοί ενεργότερα σε όσα γίνονται. Ενώ η πράξη της Εκκλησίας και η διάρθρωση της Θείας Λειτουργίας είναι τέτοια, ώστε μερικές εκφωνήσεις να φαίνονται ακατανόητες, όταν οι ευχές διαβάζονται μυστικά. Παραδείγματος χάριν, όταν ο Ιερέας εκφωνεί: «Τον επινίκιον ύμνον άδοντα, βοώντα, κεκραγότα και λέγοντα», ποιο είναι το υποκείμενο; Το υποκείμενο βρίσκεται στην ευχή που προηγήθηκε, που λέγει ότι γύρω από τον θρόνο του Θεού παραστέκονται «τα Χερουβίμ και τα Σεραφίμ ...», τα οποία «άδουν» τον επινίκιο ύμνο. Εκτός αυτού ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός με την 137 Νεαρά του (ή 174) ζήτησε όλοι οι επίσκοποι και οι πρεσβύτεροι να λένε τις ευχές της Αναφοράς «μετά φωνής τω πι-στοτάτω λαω εξακουομένης», διότι εάν είπης τας ευχάς μυστικώς», πώς ο λαός που συμπαρίσταται θα πει «το Αμήν τω Θεώ επί τη ση ευχαριστία;».

4. ο Επινίκιος Ύμνος.

«Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ (= Παντοκράτωρ)

πλήρης ο ουρανός και η γη της δόξης σου.

Ωσαννά (= σώσε μας), (ό) εν τοις Υψίστοις.

Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου.

Ωσαννά, ο εν τοις Υψίστοις».

Μία αμέτρητη ευγνωμοσύνη, δοξολογία και ευχαριστία αγγέλων και ανθρώπων είναι πλεγμένη μέσα στον ύμνο αυτό προς τον Θεό, μαζί με μία κραυγή ικεσίας να μας σώσει (Ωσαννά) αυτός που βρίσκεται εν τοις Υψίστοις». ο υπέροχος αυτός ύμνος αποτελεί την μεγαλειώδη σύνθεση δύο εμπνευσμένων οραμάτων, που είχαν δει οι μεγαλόπνοοι προφήτες Ησαΐας (6, 2-3) και Ιεζεκιήλ (10, 1-5). Στα οράματα των δύο αυτών προφητών αναφέρεται συχνά και ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής στην «Αποκάλυψή» του.

5. Το Χριστολογικό τμήμα της Αναφοράς.

«Μετά τούτων και ημείς των μακαρίων Δυνάμεων, Δέσποτα φιλάνθρωπε, βοώμεν και λέγομεν. Άγιος εί και Πανάγιος Σύ και ο μονογενής σου Υιός και το Πνεύμα σου το Άγιον. Άγιος ει και Πανάγιος και μεγαλοπρεπής η δόξα σου· ός, τον κόσμον σου ούτως ηγάπησας, ώστε τον Υιόν σου τον μονογενή δούναι, ίνα πας ο πιστεύων εις αυτόν μη απόληται, αλλ’ έχη ζωήν αιώνιον ός, ελθών και πάσαν την υπέρ ημών οικονομίαν πληρώσας, τη νυκτί ή παρεδίδοτο, μάλλον δε εαυτόν παρεδίδου υπέρ της του κόσμου ζωής, λαβών άρτον εν ταις αγίαις αυτού και αχράντοις και αμωμήτοις χερσίν, ευχαριστήσας και ευλογήσας αγιάσας, κλάσας, έδωκε τοις αγίοις αυτού μαθηταίς και αποστόλοις, ειπών».

Την στιγμή που τα πάντα μέσα στον Ναό δονούνται από τον ύμνο των αγγέλων, ο ιερέας, καθώς πλησιάζει η μεγάλη ώρα του καθαγιασμού, αισθάνεται την ανάγκη να ενώσει την φωνή του «με των μακαρίων Δυνάμεων ...» και να εκφράσει τα βαθειά συναισθήματα ευχαριστίας και δοξολογίας προς τον Θεό, που συγκλονίζουν την ψυχή του.

Η δεύτερη αυτή ευχή της Αναφοράς αποτελεί το Χριστολογικό Τμήμα της. Αναφέρεται στην σωτηρία των ανθρώπων, που χάρισε με την θυσία του ο Κύριος. Ιδιαίτερα στην Θ. Λειτουργία του Μ. Βασιλείου η δεύτερη αυτή ευχή αποτελεί μία θαυμάσια θεολογική πραγματεία για το απολυτρωτικό έργο του Κυρίου και γενικότερα για όλο το σχέδιο της σωτηρίας του κόσμου:

«... Ότε δε ήλθε το πλήρωμα των καιρών, ελάλησας ημίν εν αυτώ τω Υιώ σου, δι’ ου και τους αιώνας εποίησας· ός, ων απαύγασμα ⁴¹ της δόξης σου και χαρακτήρ της υποστάσεως σου, φέρων τε τα πάντα τω ρήματι της δυνάμεως αυτού, ούχ αρπαγμόν ηγήσατο το είναι ίσα σοι τω Θεώ και Πατρί· αλλά Θεός ων προαιώνιος, επί της γης ώφθη και τοις ανθρώποις συνανεστράφη· και εκ Παρθένου αγίας σαρκωθείς, εκένωσεν εαυτόν, μορφήν δούλου λαβών, σύμμορφος γενόμενος τω σώματι της ταπεινώσεως ημών, ίνα ημάς συμμόρφους ποιήση της εικόνος της δόξης αυτού. Επειδή γαρ δι’ ανθρώπου η αμαρτία εισήλθεν εις τον κόσμον, και δια της αμαρτίας ο θάνατος, ηυδόκησεν ο μονογενής σου Υιός, ο ων εν τοις κόλποις σου του Θεού και Πατρός, γενόμενος εκ γυναικός, της αγίας Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, γενόμενος υπό νόμον, κατακρίναι την αμαρτίαν εν τη σαρκί αυτού, ίνα οι εν τω Αδάμ αποθνήσκοντες ζωοποιηθώσιν εν αύτώ τω Χριστώ σου· και εμπολιτευσάμενος τω κόσμω τούτω, δούς προστάγματα σωτηρίας, αποστήσας ημάς της πλάνης των ειδώλων, προσήγαγε τη επιγνώσει σου του αληθινού Θεού και Πατρός, κτησάμενος ημάς εαυτώ λαόν περιούσιον, βασίλειον ιεράτευμα, έθνος άγιον και καθαρίσας εν ύδατι ⁴ και άγιάσας τω Πνεύματι τω Αγίω, έδωκεν εαυτόν αντάλλαγμα τω θανάτω, εν ω κατειχόμεθα πεπραμμένοι υπό την αμαρτίαν και κατελθών δια του Σταυρού εις τον Άδην, ίνα πληρώση εαυτού τα πάντα, έλυσε τάς οδύνας του θανάτου· και αναστάς τη τρίτη ημέρα και οδοποιήσας πάση σαρκί την εκ νεκρών Ανάστασιν, καθότι ουκ ην δυνατόν κρατείσθαι υπό της φθοράς⁴³ τον αρχηγόν της ζωής, εγένετο απαρχή των κεκοιμημένων, πρωτότοκος εκ των νεκρών, ίνα η αυτός τα πάντα εν παση πρωτεύων και ανελθών εις τους ουρανούς εκάθησεν εν δεξιά της μεγαλωσύνης σου εν υψηλοίς· ός και ήξει, αποδούναι εκάστω κατά τα έργα αυτού. Κατέλιπε δε ημίν υπομνήματα του σωτηρίου αυτού Πάθους, ταύτα, α προτεθείκαμεν ενώπιον σου, κατά τάς αυτού έντολάς. Μέλλων γαρ εξιέναι επί τον εκούσιον και αοίδιμον και ζωοποιόν αυτού θάνατον, τη νυκτί η παρεδίδου εαυτόν υπέρ της του κόσμου ζωής, λαβών άρτον επί των αγίων αυτού και αχράντων χειρών και αναδείξας σοι τω Θεώ και Πατρί, ευχαριστήσας, ευλογήσας, αγιάσας, κλάσας έδωκε ...».

Ό,τι έκανε για τον κόσμο ο Κύριος Ιησούς, ό,τι είναι για μας τους ανθρώπους ο Χριστός, είναι θαυμάσια διατυπωμένο στην παραπάνω ευχή. Με μία φράση ο Χριστός είναι το πάν για μας. Και θέλοντας εμείς με ευγνωμοσύνη να προσφέρουμε το παν στον Θεό βλέπομε ότι δεν έχομε να προσφέρουμε τίποτε άλλο παρά αυτόν τον ϊδιο τον Χριστό. Γι’ αυτό και η αναίμακτη θυσία είναι Θ. Ευχαριστία. Γιατί η πιο μεγάλη μας Εΰχαρισπα στον Θεό, το επαναλαμβάναμε, είναι ο Χριστός.

Έτσι η ανοδική μας πορεία, η Αναφορά μας, η Ευχαριστία μας φθάνει στο τέλος. Μετά από όσα έχουμε πει και κάνει μπορούμε - παρά την αναξιότητά μας - να παρακαλέσουμε τον Θεό να στείλει, σαν απάντηση σ’ όλη αυτή την ικεσία μας, το Πνεύμα του το Άγιο και να αγιάσει τα Τίμια Δώρα.

6. Ο καθαγιασμός των Τιμίων Δώρων.

α) Τα ιδρυτικά του Μυστηρίου λόγια.

Με φωνή που πάλλει από συγκίνηση, με συντριβή και με κατάνυξη ο ιερέας εκφωνεί τα ιδρυτικά του Μυστηρίου λόγια:

— «Λάβετε, φάγετε, τούτο μου εστί το Σώμα το υπέρ υμών κλώμενον, εις άφεσιν αμαρτιών».

— Ο λαός: Άμήν».

— «Πίετε εξ αυτού πάντες, τούτο εστί το Αίμα μου, το της Καινής Διαθήκης, το υπέρ υμών και πολλών εκχυνόμενον, εις άφεσιν αμαρτιών».

— Ο λαός: Άμήν».

Βρισκόμαστε πνιγμένοι μέσα στις φανερές και αφανείς ευεργεσίες του Θεού. Κυριολεκτικά τα χάνομε μέσα σ’ αυτόν τον κατακλυσμό του ελέους και της αγάπης του Θεού. Κοντά στα άλλα μας δίδει το Σώμα και το Αίμα του, που μας τρέφει και μας αγιάζει και μας ζωογονεί. Δεν βρίσκαμε τίποτε δικό μας να του δώσουμε σαν ευχαριστία, γι’ αυτό παίρνουμε τα ιδικά του και με ευγνωμοσύνη μεγάλη του τα προσφέραμε ⁴⁴. ο ιερέας, με μία ένταση του πνεύματος του εκφωνεί:

«Τα Σά εκ των Σών, Σοί προσφέρομεν κατά πάντα και δια πάντα» ⁴⁵.

Ο χορός: «Σε υμνούμεν, σε ευλογούμεν, σοι ευχαριστούμεν Κύριε, και δεόμεθά σου, ο Θεός ημών» ^4β.

β) Η επίκληση του Αγίου Πνεύματος και ο καθαγιασμός.

Με μεγάλη κατάνυξη ο Ιερέας «κλινόμενος επεύχεται» εμπρός στα Τίμια Δώρα:

«Έτι προσφέρομέν σοι την λογικήν ταύτην και αναίμακτον λατρείαν, και παρακαλούμέν σε, και δεόμεθα, και ικετεύομεν. Κατάπεμψον το Πνεύμα σου το Άγιον εφ’ ημάς, και επί τα προκείμενα Δώρα ταύτα: Και ποίησον τον μεν Άρτον τούτον τίμιον Σώμα του Χριστού σου. Αμήν.Το δε εν τω Ποτηρίω τούτω τίμιον Αίμα του Χριστού σου. Αμήν. Μεταβάλλων τω Πνεύματί σου τω Άγίω. Αμήν. Αμήν. Αμήν.

Ώστε γενέσθαι τοις μεταλαμβάνουσιν εις νήψιν ψυχής, εις άφεσιν αμαρτιών, εις κοινωνίαν του Αγίου σου Πνεύματος, εις Βασιλείαν ουρανών πλήρωμα, εις παρρησίαν την προς σε, μη εις κρίμα (= κατάκρισι) η εις κατάκριμα (= καταδίκη).

Ο λειτουργός Ιερέας παρακαλεί θερμά να έλθη πρώτα σε μας το Άγ. Πνεύμα «κατάπεμψον το Πνεύμα σου το Άγιον εφ’ ημάς», για να μας καθαρίσει εσωτερικά και να μας ύψωση, ώστε να γίνουμε κατά κάποιο τρόπο ικανοί να παραστούμε στο μεγάλο θαύμα της μεταβολής και του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων και κατόπιν και της Θ. Κοινωνίας. Χωρίς την εσωτερική μας αλλαγή και κάθαρση, η μεν θυσία θα γίνει, εμείς όμως δεν πρόκειται τίποτε να ωφεληθούμε απ αυτή. Θα μείνουμε ξένοι και αδιάφοροι προς αυτή. Μόνον μετά από την εσωτερική αυτή κάθαρση μπορούμε να παρακαλέσουμε το Πνεύμα να έλθει «και επί τα προκείμενα Δώρα ταύτα».

Στην Θ. Λειτουργία του Ιακώβου για να γίνει πιο αισθητή η παράκληση μας αυτή και πιο θερμή η δέηση μας, εκτός από τα τρία ρήματα «παρακαλούμεν», «δεόμεθα» και «ικετεύομεν» υπάρχει και η φράση:

Ο λαός Σου και η Εκκλησία Σου ικετεύουσί Σε ...».

Ό καθαγιασμός των Τιμίων Δώρων είναι έργο του Αγίου Πνεύματος. Ουδέν αυτός ο παρών (ό ιερέας) πράττει - λέγει ο ι. Χρυσόστομος - ουδέ ανθρωπινής εστί φύσεως κατόρθωμα τα προκείμενα Δώρα, αλλ’ η του Πνεύματος χάρις παρούσα και πασιν εφιπταμένη την μυστικήν εκείνην κατασκευάζει θυσίαν» ⁴⁷. Και σ’ άλλο σημείο προσθέτει: Ούτε άγγελος, ούτε αρχάγγελος εργάσασθαί τι δύναται εις τα δεδομένα παρά Θεού- αλλά Πατήρ και Υιός και Άγιον Πνεύμα πάντα οικονομεί· ο δε ιερέας την εαυτού δανείζει γλώτταν και την εαυτού παρέχει χείρα» ⁴⁸.

Και επειδή το Πνεύμα το Άγιο εργάζεται όλα αυτά, γι αυτό και ο ιερέας αμέσως μετά τον καθαγιασμό, γονατιστός παρακαλεί, ώστε ή θυσία αυτή να έχει σαν αποτέλεσμα τον αγιασμό των πιστών: «Ώστε γενέσθαι τοις με-ταλαμβάνουσι εις νήψιν ψυχής ...». Αυτό έχει σημασία· γι’ αυτό προσφέρεται η θυσία. Για την σωτηρία των πιστών, για την λύτρωση του ανθρώπου. Και αυτό δεν το λησμονεί ποτέ η Εκκλησία.

7. Η μεταβολή είναι πραγματική, όχι συμβολική.

Μετά την επίκληση του Αγίου Πνεύματος επάνω στην Αγία Τράπεζα δεν έχομε απλώς «άρτον και οίνον», δεν «κρύπτεται υπό τα είδη του άρτου και του οίνου η παρουσία του Χριστού», ούτε είναι σύμβολα του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου, όπως παραδέχονται οι Προτεστάντες. Για μας τους Ορθοδόξους ο άρτος είναι αυτό το ίδιο το Σώμα του Κυρίου και ο οίνος αυτό το ίδιο το Αίμα του Κυρίου. Η μεταβολή δηλαδή είναι πραγματική και ουσιαστική. Δεν είναι συμβολική. «Ό γαρ άρτος», λέγει ο Ν. Καβάσιλας, Ουκέτι τύπος ... αλλ’ αυτό του Δεσπότου το Πανάγιον Σώμα, το πάντα αληθώς εκείνα δεξάμενον τα ονείδη, τάς ύβρεις, τους μώλωπας· το σταυρωθέν, το σφαγέν, το μαρτύρησαν επί Ποντίου Πιλάτου την καλήν όμολογίαν, το ραπισθέν, το αίκισθέν (= βασανισθέν), το εμπτυσμάτων ανασχόμενον, το χολής γευσάμενον. Ομοίως και ο οίνος, αυτό το Αίμα το εκπηδήσαν σφαττομένου του Σώματος. Τούτο το Σώμα, τούτο το Αίμα το συστάν (= συσταθέν) εκ Πνεύματος Αγίου, το γεννηθέεν από της Αγ. Παρθένου, το ταφέν, το αναστάν τη τρίτη ημέρα, το ανελθόν εις τους ουρανούς και καθεζόμενον εκ δεξιών του Πατρός» ⁴⁹. Αυτή είναι η πίστη της .Ορθοδοξίας.

8. Πότε γίνεται η μεταβολή.

Στο σημείο αυτό ασφαλώς γεννώνται πολλά ερωτηματικά. Υπάρχουν ακόμη και διάφορες απόψεις και μάλιστα μία διαμάχη μεταξύ των θεολόγων. Πώς γίνεται αυτή η μεταβολή; Και πότε γίνεται; Και ποια λέξη η πράξη θεωρείται σαν η πιο σημαντική; Είναι σύμβολο η ουσία; Και αν είναι σύμβολο τί συμβολίζει; Και τόσα άλλα ... Ολα όμως αυτά είναι «μωραί ζητήσεις και έρεις και μάχαι νομικαί» (Τίτου 3, 9), όπως παρατηρεί ο απ. Παύλος. Καμία από τις απαντήσεις που δίνουμε με την λογική δεν μπορεί να μας ικανοποιήσει. Γιατί μόλις πάμε να διατυπώσουμε ένα ορισμό, δημιουργούνται άλλα ερωτήματα και άλλες απορίες. Αυτό συμβαίνει γιατί η λογική αδυνατεί να συλλαβή και να διατύπωση πράγματα και αλήθειες που την υπερβαίνουν. Το Μυστήριο δεν προσφέρεται για επιστημονική έρευνα και λογικές ακροβασίες. Η επιστήμη μελετά και ερευνά τα πράγματα του κόσμου τούτου. Το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας δεν είναι εκ του κόσμου τούτου. Μας παίρνει από τον κόσμο αυτό και μας οδηγεί σε ένα άλλο κόσμο, που είναι το τέρμα και η εκπλήρωση όλων μας των επιθυμιών.

Ό καθαγιασμός των Τιμίων Δώρων δεν είναι μία μαγική πράξη, που περιορίζεται σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Για μας τους Ορθοδόξους ο καθαγιασμός είναι αποτέλεσμα ολόκληρης της Αναφοράς. Προπαρασκευάζεται από όλη την Λειτουργία που προηγήθηκε. Κάθε στιγμή ετοιμάζει την επόμενη. ο καθαγιασμός έρχεται σαν μία απάντηση του Θεού, δια του Αγίου Πνεύματος, στην θερμή ικεσία, την παράκληση και την προσευχή της Εκκλησίας. Γιατί η Ορθόδοξη Θ. Λειτουργία σαν σύνολο - και όχι ένα μόνον τμήμα αυτής - είναι μία μυστηριακή, μία μεταμορφωτική και ανοδική πορεία. Μεταφερόμαστε από τον κόσμο αυτό σ’ ένα άλλο κόσμο, στον κόσμο του Θεού. Μέσα στην Λειτουργία μας λειτουργούμενοι και λειτουργούντες δεν έχουν ανάγκη αποδείξεων και συλλογισμών. Αναπνέουν, κινούνται και ζουν την ατμόσφαιρα της Βασιλείας του Θεού. Γνωρίζουν απλώς ότι προσφέρουν τον άρτο και τα δώρα τους, τον εαυτό τους, τα πάντα στον Κύριο Ιησού. Και ακόμη ότι Εκείνος τα γεμίζει με τον Εαυτό του, τα μεταβάλλει σε Σώμα και σε Αίμα του και τα προσφέρει πάλι σαν τροφή της ψυχής τους, γιατί αυτός είναι πάντα «ό προσφέρων και ο προσφερόμενος». Αυτό είναι όλο 50. Αυτό είναι το θαύμα το μεγάλο και υπερφυσικό. Γιατί, όπως λέγει και ο μεγάλος Ρώσος θεολόγος Σέργιος Μπουλγκάκοφ, στην εξαίρετη διατριβή του για το «Ευχαριστιακό δόγμα», το νερό, που στους γάμους της Κανά μεταβάλλεται σε κρασί είναι ένα υλικό του κόσμου τούτου, που παραχωρεί τη θέση του σε ένα άλλο, πάλι όμως του κόσμου τούτου, το όποιο ο άνθρωπος μπορεί να δει και να ελέγξει με τις δυνάμεις του. Ο άρτος και ο οίνος όμως της Ευχαριστίας μεταμορφώνονται σε μία πραγματικότητα, που δεν είναι αυτού του κόσμου, που ξεπερνά τις δυνάμεις μας και καθηλώνει το λογικό. Έτσι ενώ το θαύμα της Κανά είναι εφικτό στις αισθήσεις μας, το θαύμα της Ευχαριστίας είναι αντικείμενο πίστεως 51, μόνο πίστεως.

9. Η διαφορά με τους Ρωμαιοκαθολικούς.

Πρέπει στο σημείο αυτό να αναφερθούμε σε μία ουσιώδη διαφορά της Ορθοδοξίας με τους Ρωμαιοκαθολικούς52, σχετική με το αν γίνεται ο καθαγιασμός την ώρα που λέγει ο ιερέας τα ιδρυτικά του μυστηρίου της Θ. Ευχαριστίας λόγια «Λάβετε, φάγετε ...» και «Πίετε εξ αυτού ...», όπως διδάσκουν οι Ρωμαιοκαθολικοί, η την ώρα που γίνεται η επίκληση του Αγίου Πνεύματος: «Κατάπεμψον το Πνεύμα σου το Άγιον ... και ποίησον τον μεν άρτον... το δε εν τω Ποτηρίω ... Μεταβολών τω Πνεύματί σου τω Άγίω ...», όπως δέχεται η Ορθοδοξία. Κατά την Ορθόδοξο θέση το Πνεύμα το Άγιο είναι που ενεργεί τα πάντα. Επομένως και η μεταβολή του άρτου και του οίνου, ναι μεν είναι το αποτέλεσμα ολοκλήρου της Αναφοράς, κορυφώνεται όμως κατά την ώρα της επικλήσεως του Αγίου Πνεύματος.

Οι Ρωμαιοκαθολικοί επιμένουν στον τύπο. Ζητούν να καθορίσουν και να περιορίσουν τα πάντα σε νομικά πλαίσια, σε χρονικές στιγμές. Και βέβαια το ζήτημα θα ήταν ασήμαντο, αν η διαφορά περιοριζόταν στο αν ο καθαγιασμός γίνεται την μία η την άλλη στιγμή. Εδώ όμως πρόκειται για την «επίκληση», σαν έκφραση της θεολογίας περί του Αγίου Πνεύματος. Και αυτό για μας τους Ορθοδόξους έχει μεγάλη σημασία.

Για την Ορθοδοξία κέντρο του κάθε Μυστηρίου είναι η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος. Είναι η ομολογία της πίστεως μας για τον ρόλο που διαδραματίζει το Άγιο Πνεύμα, σαν το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, στην λύτρωση και την σωτηρία του ανθρώπου. Αυτό όμως αποτελεί θέμα της Δογματικής. Στην προκειμένη περίπτωση η θέση της Ορθοδοξίας, που βεβαιώνεται από την Παράδοση και την λειτουργική πράξη και δεν επιδέχεται καμία απολύτως αμφισβήτηση, είναι: Τα ιδρυτικά του Μυστηρίου λόγια του Κυρίου προφέρονται απαραιτήτως, άλλα μόνο με την επίκληση του ιερέα, που ζητεί από τον Πατέρα να στείλει το Πνεύμα το Άγιο, και να «αναδείξει» τα Δώρα, Σώμα και Αίμα Χριστού, αγιάζονται τα Δώρα. Και όχι μόνον τα Δώρα αλλά και η Εκκλησία ολόκληρη - «κατάπεμψον το Πνεύμα σου το Άγιον εφ’ ημάς» - αγιάζεται και ανεβαίνει και μεταμορφώνεται. Αυτή είναι η Παράδοση άλλα και η πίστη των Πατέρων 5S.

10. Οι μνημονεύσεις και η Κυριακή προσευχή.

Αμέσως μετά τον καθαγιασμό των Τιμίων Δώρων ο ιερέας, που είχε στο μεταξύ γονατίσει, σηκώνεται και αρχίζει μία μεγάλη δέηση, στην οποία μνημονεύει όλους τους ζώντας και νεκρούς. Η Εκκλησία δεν είναι ένας κλειστός κύκλος ολίγων εκλεκτών. ο Κύριος δίδει τον Εαυτό του για να ζήση ο κόσμος όλος. Η Εκκλησία με την Λειτουργία της μνημονεύει όλο τον κόσμο και παρακαλεί για όλο τον κόσμο:

«Έτι προσφέρομέν σοι την λογικήν ταύτην λατρείαν, υπέρ των εν πίστει αναπαυσαμένων, Προπατόρων, Πατέρων, Πατριαρχών, Προφητών, Αποστόλων, Κηρύκων, Ευαγγελιστών, Μαρτύρων, Ομολογητών, Εγκρατευτών και παντός πνεύματος δικαίου εν πίστει τετελειωμένου». Και ο ιερέας στην συνέχεια αυτών εκφωνεί:

«Εξαιρέτως της Παναγίας, αχράντου, υπερευλογημένης, ενδόξου, Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας».

ο χορός των ψαλτών την ώρα αυτή ψάλλει «χαρμονικώς» το Μεγαλυνάριον της Θεοτόκου:

«Άξιον εστίν ως αληθώς, μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και Μητέρα του Θεού ημών. Την τιμιωτέραν των Χερουβίμ και ενδοξοτέραν ασυγκρίτως των Σεραφίμ, την αδιαφθόρως Θεόν Λόγον τεκούσαν, την όντως Θεοτόκον σε μεγαλύνομεν» 54.

Προσφέραμε λοιπόν την Θ. Ευχαριστία όχι μόνο για μας αλλά και υπέρ όλου του κόσμου. Ιδιαιτέρως δε, «εξαιρέτως», και πρώτα από όλους «υπέρ της Θεοτόκου». Και θα διερωτηθεί κανείς: μπορούμε εμείς οι ανάξιοι να προσφέρουμε την Ευχαριστία και «υπέρ της Θεοτόκου», που είναι η Παναγία, «ή τιμιωτέρα τών Χερουβείμ και ενδοξότερα ασυγκρίτως των Σεραφείμ»; Δεν είναι μειωτικό αυτό για την Παναγία και μόνο να το σκεφθούμε; Η απάντηση εδώ είναι ότι όλοι μαζί αποτελούμε ένα σώμα πνευματικό, του οποίου κεφαλή είναι ο Κύριος Ιησούς Χριστός και μελή όλοι εμείς, όλοι οι πιστοί και η στρατευόμενη Εκκλησία και η θριαμβεύουσα και η Θεοτόκος. Η Ευχαριστία προσφέρεται για όλη την Εκκλησία σαν έκφραση της ενότητας, αλλά και για την ενίσχυση της ενότητας.

Ο ι. Χρυσόστομος δίνει μία ωραία απάντηση στην απορία αυτή, με μία εικόνα της εποχής του. Όταν ο βασιλεύς, λέει, γύριζε από ένα νικηφόρο πόλεμο, γίνονταν δεκτός στην πρωτεύουσα με πολλές τιμές. Του έστηναν θριαμβευτική αψίδα για να περάσει, μαζευόταν ο κόσμος και όλοι τον επευφημούσαν. σ’ εκείνη ακριβώς την στιγμή του θριάμβου ανακοινώνονταν και τα ονόματα όλων των στρατηγών που πολέμησαν ηρωικά με τον βασιλέα μαζί, για να τιμηθούν και να δοξαστούν. Ανακοινώνονταν επίσης και τα ονόματα των αιχμαλώτων, για να τους δώσει έλεος και συγχώρηση ο βασιλιάς. Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι μνημόνευση από μνημόνευση διαφέρει. Την μεν Παναγία και τους αγίους τους μνημονεύαμε για να τους δοξάσουμε ακόμη περισσότερο, τους δε εαυτούς μας για να μας ελεήσει και να μας συγχωρήσει ο Θεός. Άλλοι επομένως αναφέρονται τιμητικά και άλλοι γιατί έχουν ανάγκη ελέους. Αυτό είναι το μεγάλο θαύμα και το μυστήριο της Εκκλησίας, όσο και αν δεν το καταλαβαίνουμε ⁵⁵. Ο άγιος Κύριλλος, πατριάρχης Αλεξανδρείας, δικαιολογεί ως έξης την μνημόνευση των ονομάτων στο σημείο αυτό της Θ. Ευχαριστίας: «Μεγίστην όνησιν (= ώφέλειαν) έσεσθαι ταις ψυχαις, υπέρ ων η δέησις αναφέρεται της αγίας και φρικωδέστατης προκειμένης θυσίας» ⁵⁶.

Ενώ λοιπόν έξω ψάλλεται το «Άξιον εστί ...», ο ιερέας μπροστά στην Αγία Τράπεζα μνημονεύει στην αρχή τα ονόματα όλων των νεκρών και έπειτα όλων των ζώντων. Έν πρώτοις μνήσθητι, Κύριε- εκφωνεί ο ιερέας -του Αρχιεπισκόπου ημών», αλλά «και ων έκαστος κατά διάνοιαν έχει και πάντων και πασών», ώστε να μη μείνει κανείς αμνημόνευτος 57.

Υπέροχη στο σύνολο της είναι η ευχή του Μ. Βασιλείου πού :· είναι εντελώς άγνωστη στον λαό, επειδή ο ιερέας την διαβάζει · πάντοτε μυστικά. Τίποτε δεν μένει έξω από την ευχή. Αγκαλιάζει "., όλα τα προβλήματα του άνθρωπου, όλες τις πτυχές της ζωής του, !^Γ όλους τους βαθείς πόθους της καρδιάς του, γενικά ό,τι τον απασχολεί. Μοιάζει έτσι η Θ. Ευχαριστία να είναι ένας ωκεανός απέραντος χωρίς ακτές, χωρίς πυθμένα. Ιδού ένα τμήμα, το μεγαλύτερο, της ευχής αυτής:

«Μνήσθητι, Κύριε, της αγίας σου καθολικής και αποστολικής Εκκλησίας, της από περάτων έως περάτων της οικουμένης και ειρήνευσαν αυτήν... Τους αγαθούς, εν τη αγαθότητί σου, διατήρησαν τους πονηρούς αγαθούς ποίησον εν τη χρηστό-τητί σου. Μνήσθητι, Κύριε, του περιεστώτος λαού και των δι’ εύλογους αιτίας απολειφθέντων⁵⁸ και ελέησον αυτούς Και ημάς, κατά το πλήθος του ελέους σου. Τα ταμεία αυτών έμπλησον παντός αγαθού τας συζυγίας αυτών εν ειρήνη και ομόνοια διατήρησαν τα νήπια έκθρεψον την νεότητα παιδαγώγησον το γήρας περικράτησαν τους ολιγοψύχους παραμύθησαι τους έσκοτισμένους επισυνάγαγε· τους πεπλανημένους επανάγαγε και .σύναψον τη αγία σου καθολική και αποστολική Εκκλησία. Τους οχλούμενους υπό πνευμάτων ακαθάρτων ελευθέρωσαν τοις πλέουσι σύμπλευσον τοις οδοιπορούσι συνόδευσον χηρών πρόστηθι ορφανών υπεράσπισον αιχμαλώτους ρύσαι νοσούντας ίασαι. Των εν βήμασι ⁵⁹ και μετάλλοις και εξορίαις και πικραίς δουλείαις καιπάση θλίψει και ανάγκη και περιστάσει όντων μνημόνευσον, ο Θεός, και πάντων των δεομένων της μεγάλης σου ευσπλαγχνίας· και των αγαπώντων ημάς και των μισούντων και των εντειλαμένων ημίν τοις αναξίοις εύχεσθαι υπέρ αυτών. Και παντός του λαού σου, μνήσθητι, Κύριε ο Θεός ημών, και επί πάντας έκχεον το πλούσιόν σου έλεος, πάσι παρέχων τα προς σωτηρίαν αιτήματα. Και ων ημείς ουκ εμνημονεύσαμεν δι’ άγνοιαν, ή λήθην, ή πλήθος ονομάτων, αυτός μνημόνευσον, ο Θεός, ο ειδώς εκάστου την ηλικίαν και την προσηγορίαν ⁶⁰, ο είδώς έκαστον εκ κοιλίας μητρός αυτού. Σύ γαρ εί, Κύριε, η βοήθεια των αβοήθητων, η ελπίς των απηλπισμένων, ο των χειμαζόμενων⁶¹ σωτήρ, ο των πλεόντων λιμήν, ο των νοσούντων ιατρός. Αυτός τοις πάση το πάντα γενού, ο είδώς έκαστον και το αίτημα αυτού, οίκον και την χρείαν αυτού ...»

Και συνεχίζει παρακάτω με την ίδια έμπνευση και με τον ίδιο παλμό:

 «... Παύσον τα σχίσματα των Εκκλησιών σβέσον τα φρυάγματα (= τις γεμάτες μανία εξεγέρσεις) των εθνών τας των αιρέσεων επαναστάσεις ταχέως κατάλυσον τη δυνάμει του Αγίου σου Πνεύματος. Πάντας ημάς πρόσδεξαι εις την βασιλείαν σου, υιούς φωτός και υιούς ημέρας αναδείξας. Την σην ειρήνην και την σην αγάπην χάρισαι ημίν. Κύριε ο Θεός ημών πάντα γαρ απέδωκας ημίν».

Και κλείνει το τμήμα αυτό της μνημονεύσεως με μια πρόσκληση, που απευθύνει ο ιερέας, ώστε όλοι μ’ ένα στόμα και μία καρδιά να δοξάσουμε τον Θεό για τις μεγάλες του δωρεές:

«Και δος ημίν εν ενί στόματι και μια καρδία δοξάζειν και ανυμνείν το πάντιμον και μεγαλοπρεπές όνομά σου, του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν».

Ακολουθεί μία σειρά από αιτήματα, όπου επαναλαμβάνονται και πάλι τα Πληρωτικά: «Την ημέραν πάσαν ...» και όλο το σπουδαιότατο αυτό τμήμα της Αγίας Αναφοράς κλείνει με την απαγγελία της Κυριακής προσευχής. Ο ιερέας εκφωνεί:

«Και καταξίωσον ημάς Δέσποτα, μετά παρρησίας, ακατακρίτως, τολμάν επικαλείσθαι σε τον επουράνιον Θεόν Πατέρα και λέγειν». Και ο λαός: «Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς...».

---

ΙΙΙ Η Θεία Κοινωνία των Πιστών.

Ήδη η Θ. Λειτουργία έχει φθάσει σε σημείο, που μπορεί να καλέσει τους πιστούς να κοινωνήσουν το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. οι πιστοί με ευλάβεια έχουν παρακολούθησες όσα μεγάλα και σπουδαία τους παρουσίασε η Θ. Λειτουργία έχουν ομολογήσει την πίστη τους στον Τριαδικό Θεό έχουν αποκατασταθεί μέσα στην ειρήνη και την αγάπη που έφερε στον κόσμο ο Κύριος· έχουν συγχωρήσει όλους από καρδίας και με μία ένταση προσμονής και προσοχής περιμένουν την πρόσκληση για το Μεγάλο Δείπνο της χαράς και της κοινωνίας του Θεού, μέσα σε μία ατμόσφαιρα βαθειάς ειρήνης και αγάπης.

1. Οι ευχές της κεφαλοκλισίας και της υψώσεως των Αγίων.

Σαν μία προπαρασκευή για την Θ. Κοινωνία προηγούνται δύο ευχές. Η μία λέγεται την ώρα, που, μετά από προτροπή του ιερέα «Τας κεφαλάς ημών τω Κ υ ρ ί ω κλίνωμεν» οι πιστοί έχουν σκυμμένο το κεφάλι. Και ο ιερέας εύχεται:

«... Ουρανόθεν έπιδε επί τους υποκεκλικότας σοι τας εαυτών κεφαλάς. Ου γαρ έκλιναν σαρκί και αίματι⁶², αλλά Σοί τω φοβερώ Θεώ. Συ ουν. Δέσποτα, τα προκείμενα ⁶³ πασιν ημίν εις αγαθόν εξομάλισον κατά την εκάστου ιδίαν χρείαν. Τοις πλέουσι σύμπλευσον τοίς οδοιπορούσι συνόδευσον τους νοσούντας ίασαι ο ιατρός των ψυχών και των σωμάτων ημών».

Μετά την εκφώνηση: «Χάριτι και οικτιρμοίς...» ο ιερέας διαβάζει την δεύτερη ευχή που λέγεται ευχή της υψώσεως των Αγίων», γιατί αμέσως μετά από αυτή υψώνει το Αγ. Δισκάριο και το Αγ. Ποτήριο απαγγέλλοντας συγχρόνως και την συγκλονιστική εκφώνηση: «Πρόσχωμεν τα Άγια τοις αγίοις».

2. «Πρόσχωμεν τα Άγια τοις αγίοις».

Οι πιστοί ομολογώντας στο σημείο αυτό την αναξιότητά τους απαντούν:

Είς Άγιος, είς Κύριος, Ιησούς Χριστός, εις δόξαν Θεού Πατρός. Αμήν».

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι η εκφώνηση του ιερέως: «Πρόσχωμεν τα Άγια τοίς αγίοις» είναι πολύ αρχαία και ότι την συναντούμε σε όλες τις Λειτουργίες. Επειδή έχει φθάσει η κρίσιμη στιγμή, που οι πιστοί θα κοινωνήσουν, ο ιερέας τους καλεί για τελευταία τώρα φορά να προσέξουν ότι τα Δώρα δεν είναι κάτι το κοινό. Πρέπει να πλησιάσουν την Θ. Κοινωνία με φόβο Θεού, με απόλυτο σεβασμό, φαίνεται μάλιστα ότι ο ιερέας ενώ με το ένα χέρι σήκωνε τα Άγια, με το άλλο έδειχνε τον ουρανό έκανε μία κίνηση που γίνονταν αντιληπτή από όλους, γιατί δεν υπήρχε τότε το τέμπλο, που σήμερα εμποδίζει τους πιστούς να παρακολουθούν τον ιερέα. Αυτό το συμπεραίνουμε από ένα αξιοσημείωτο σχόλιο, που κάνει ο ίδιος ο ι. Χρυσόστομος στο σημείο αυτό: « ... (ο ιερέας) υψηλός εστώς, μεγάλη τη φωνή, φρικτή τη βοή, καθάπερ τις κήρυξ, την χείρα έχων εις ύψος, πάσι κατάδηλος γεγονώς και μέγα έπ’ εκείνη τη φρικτή ησυχία άνακράζων «Τα Άγια τοις αγίοις», τους μεν καλεί, τους δε απείργει (εμποδίζει), ου τη χειρί τούτο ποιών, άλλα τη γλώττη, της χειρός τρανότερον»⁶⁴.

3. Το Κοινωνικό.

Στο σημείο αυτό, όταν δεν υπάρχει κήρυγμα, ψάλλεται το «Κοινωνικόν», ώστε να δοθεί ο χρόνος εις τον ιερέα να κοινωνήσει ο ίδιος καθώς και όσοι κληρικοί είναι στο ιερό και να προετοιμασθεί για την Θ. Κοινωνία των πιστών.

Το Κοινωνικό είναι ένας σύντομος ψαλμικός στίχος η μία σύντομη φράση σχετική με την Θ. Κοινωνία. Συνήθως τις περισσότερες φορές είναι το γνωστό:

Αινείτε τον Κύριον εκ των ουρανών. Αινείτε αυτόν εν τοις ύψίστοις. Αλληλούια».

Άλλα Κοινωνικά που ψάλλονται ανάλογα με την εορτή είναι: «Σώμα Χριστού μεταλάβετε. Πηγής αθανάτου γεύσασθε. Αλληλούια».

«Γεύσασθε και ίδετε ότι χρηστός ο Κύριος. Αλληλούια».

«Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι και το όνομα Κυρίου επικαλέσομαι. Αλληλούια» κ.λ.π.

Επειδή ο χρόνος που χρειάζεται για να κοινωνήσουν οι ιερείς είναι πολύς, και η φράση του Κοινωνικού σύντομη, οι ψάλτες συνήθως - αλλά δυστυχώς - το ψάλλουν αργά και κατά τρόπο που ο λαός δεν καταλαβαίνει ούτε λέξι. Ο αείμνηστος Κ. Καλλίνικος στο σημείο αυτό λέγει τα εξής σχετικά με το Κοινωνικό, που σύμφωνα με την αρχαία συνήθεια Οι μεμυημένοι υπέψαλλον προς την Θείαν Κοινωνίαν προβαίνοντες. Πώς δε το υπέψαλλον; Οχι ιδρώνοντες να μεταποιήσωσι δια προκρουστείων μουσικών μεθόδων τάς ολίγας λέξεις εις εκατονταπηχυαίον ακατανόητον μουσούργημα, αλλ’ επαναλαμβάνοντες τον στίχον και πάλιν επαναλαμβάνοντες, μέχρις ου εις την καρδίαν των καλώς χαραχθή. Ωραίον και κατανυκτικόν θέαμα, το θέαμα των πιστών προσερχόμενων προς την Άγίαν Κοινωνίαν με το Ιερόν μελώδημα εις το στόμα»⁵. Παλαιότερα το Κοινωνικό ήταν ολόκληρος Ψαλμός, μετά τον κάθε στίχο του οποίου, σαν έφύμνιο ψάλλονταν μία ορισμένη φράση.

Η μικρή ακολουθία που γίνεται στο ίερό την ώρα που κοινωνούν οι κληρικοί είναι σε όλα της υπέροχη. Μέσα στις ευχές και τα τροπάρια ο Ιερέας ομολογεί την αμαρτολότητά του, ζητεί συγγνώμην από όλους, εκφράζει την βαθειά λαχτάρα του για την Θ. Κοινωνία, ζητεί την χάρη του Θεού και προσέρχεται. Στο σημείο αυτό η τυπική διάταξη της Θ. Λειτουργίας σημειώνει τα έξης: «Ό διάκονος ίσταται μικρόν άπωθεν προσευχόμενος καθ’ εαυτόν. ο δε ιερέας την κεφαλήν υποκλίνας αναγινώσκει ευλαβώς τας ευχάς της Αγίας Μεταλήψεως. Είτα στρεφόμενος προς τους άλλους κληρικούς λέγει: Αδελφοί και συλλειτουργοί, συγχωρήσατε μοι τω αναξίω ιερεί. Ιδού προσέρχομαι Χριστώ τω Αθανάτω Βασιλεί και Θεώ ημών». Είτα λαβών μίαν μερίδα του αγίου Άρτου λέγει:

«Μεταδίδοταί μοι τω (όνομα ιερέως) ιερεί το τίμιον και πανάγιον Σώμα του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, εις άφεσίν μου αμαρτιών, και εις ζωήν αιώνιον». «Ιεροδιάκονε πρόσελθε». Και προσελθών ο διάκονος λέγει:

«Ιδού προσέρχομαι Χριστώ τω Άθανάτω Βασιλεί και Θεώ Ημών. Μετάδος μοι, δέσποτα, τω (όνομα) αναξίω διακόνω το τίμιον και πανάγιον Σώμα ...»

Και ήδη φθάσαμε στην στιγμή της Θ. Κοινωνίας των πιστών.

4. Η Θ. Κοινωνία των πιστών.

Όταν οι πιστοί καταλαβαίνουν ότι το Κοινωνικό φθάνει προς το τέλος, τότε όλοι προσηλώνουν το βλέμμα τους στην Ωραία Πύλη. Μερικοί μάλιστα και προχωρούν προς αυτήν.· Η Πύλη ανοίγει διάπλατα και ο ιερέας κρατώντας στα χέρια του το Άγιο Ποτήριο παρουσιάζεται εμπρός στους πιστούς. Είναι ο Ιησούς Χριστός που έρχεται να δώσει το Σώμα του και το Αίμα του τροφή στους πιστούς του. Και ο ιερέας εκφωνεί:

«Μετά φόβου Θεού, πίστεως και αγάπης προσέλθετε». Κανείς δεν είναι άξιος να προσέλθει, να λάβει την Θεία Κοινωνία. Οποιαδήποτε προετοιμασία και αν έχουμε κάνει, κάθε προτέρημα μας και κάθε αρετή μας, τί αξία μπορεί να έχει την στιγμή εκείνη μπροστά στην συντριπτική παρουσία αυτού του ιδίου του Θεού; Όμως πρέπει να προσέλθουμε γιατί Εκείνος είναι που μας καλεί- γιατί η Θεία Κοινωνία είναι η τροφή της ψυχής. Και αποχή από την τροφή σημαίνει θάνατος πνευματικός. Όλοι καταλαβαίνομε ότι την Θ. Κοινωνία την παίρναμε όχι γιατί είμαστε άξιοι, άλλα γιατί την έχομε ανάγκη για να ζήσουμε σαν υπάρξεις πνευματικές. Γι αυτό και ο Κύριος μας προσφέρει την Θ. Κοινωνία σαν ένα δώρο δικό του, δώρο αδέσμευτο και ανεξάρτητο από την οποιαδήποτε προετοιμασία μας. Ό,τι εμείς μπορούμε να κάνουμε είναι να δεχθούμε ταπεινά και ευγνώμονα το θείο αυτό Δώρο και να πούμε με υπακοή «ναι» στην φωνή του Θεού.

Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι θα προσέλθουμε απροετοίμαστοι στην Θ. Κοινωνία. Κάθε άλλο. Όλα όσα ορίζει η Εκκλησία μας και όσα υπαγορεύει η συνείδησή μας πρέπει απαραιτήτως να τα κάνουμε με ζήλο, με προθυμία, με συνέπεια. Και να νηστεύσουμε και να εξομολογηθούμε και να ασκηθούμε στην αρετή και να προσέχουμε γενικά στην ζωή μας. Πάντως παρ’ όλα αυτά η Θ. Κοινωνία θα συνεχίσει να παραμένει εις αιώνα τον άπαντα Δώρο του Θεού προς τον άνθρωπο. Ένα Δώρο που είναι ταυτόχρονα πηγή δυνάμεως, χαράς, ειρήνης, αγιασμού.

5. Πραγματική ένωση με τον Κύριο.

Η Θ. Ευχαριστία είναι πραγματική Κοινωνία του Σωτήρος Χριστού. Γινόμαστε ένα, «σύσσωμοι» και «σύναιμοι» του Χριστού», που στην τελική ανάλυση σημαίνει θέωση του ανθρώπου. Αυτή είναι η πίστη της Ορθοδοξίας. Αυτή και η σκέψη των Μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας χωρίς καμία εξαίρεση. Οι Πατέρες χρησιμοποιούν τα πλέον έντονα ρήματα και ονόματα, τις πιο εκφραστικές και εύστοχες λέξεις προκειμένου να εκφράσουν την ένωση του ανθρώπου με τον Κύριο, που είναι καρπός της Θ. Κοινωνίας.

Κατά τον ιερό Χρυσόστομο, ο Κύριος «συμπλέκεται» με μας, γίνεται η τροφή μας, για να υπάρξει έτσι τέλεια ένωση: «Δια σε ενεπτύσθην - παρουσιάζει τον Κύριο να λέγει στον άνθρωπο - δια σε ερραπίσθην, την δόξαν εκένωσα (= ταπεινώθηκα), τον Πατέρα είασα, και προς σε ήλθον τον μισούντα με και αποστρεφόμενον, και ουδέ ακούσαι βουλόμενον το όνομα μου· κατεδίωξα και επέδραμον, ίνα σε κατάσχω· ήνωσά με και συνήψα εμαυτώ (σε ένωσα μαζί μου). Φάγε με, είπον, πίε με. Και άνω σε έχω και κάτω συμπλέκομαι ... Ούχ απλώς μίγνυμαί σοι, αλλά συμπλέκομαι, τρώγομαι, λεπτύνομαι κατά μικρόν, ίνα πολλή η ανάκρασις γένηται και η μίξις και η ένωσις. Τα γαρ ενούμενα εν οικείοις έστηκεν δροίς. Εγώ δε συνυφαίνομαι σοι. Ου βούλομαι λοιπόν είναι τι μέσον εν είναι βούλομαι τα αμφότερα» ^6β. Δεν αρκεί δηλαδή ότι «μας έχει άνω», γιατί με την Ανάληψη Του πήρε και την ανθρώπινη φύση μας, αλλά έρχεται και πάλι κοντά μας και ταπεινώνεται και μικραίνει και «συνυφαίνεται» μαζί μας για να γίνει τελικά ένα με εμάς.

Και ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μετά χίλια περίπου χρόνια συνεχίζει την ίδια παράδοση και σκέψη. Με την Θεία Κοινωνία, λέγει, ο άνθρωπος προχωρεί πέρα από τον Χριστό της ιστορίας και ενώνεται με τον Χριστό της πίστεως ⁶⁷. Ο Χριστός της πίστεως αποτελεί την βεβαιότητα ότι η ανθρώπινη φύση μας ενώθηκε με την θεότητα του Χριστού και ανυψώθηκε στους ουρανούς. Γι αυτό ο πιστός μαζί με τον Κύριο μπορεί να ζει και να ενεργεί σαν νικητής της φθοράς και του θανάτου. Να νικά ό,τι οι άλλοι το θεωρούν μοιραίο και αναγκαστικό και να κατορθώνει αρετές όχι μόνο πρόσκαιρες και παροδικές, αλλά με αιώνια αξία και σημασία, που τον καταξιώνουν να γίνει πολίτης της Βασιλείας του Θεού. Αυτή όμως η ένωση του ανθρώπου με τον Χριστό, αυτή η θέωση, δεν είναι κάτι που δίνεται κατά ένα τρόπο μαγικό χρειάζεται η ελεύθερη συμμετοχή, η προσπάθεια και ο αγώνας του συγκεκριμένου ανθρώπου. Η θέωση δεν επιβάλλεται στον άνθρωπο, αλλά προβάλλεται σαν δώρο της χάριτος του Θεού στην ελευθερία του ανθρώπου. ο Κύριος δεν καταλύει την ελευθερία του ανθρώπου ούτε προκειμένου να του χαρίσει την σωτηρία⁶⁸. Και συνεχίζει ο Παλαμάς: «... και αυταίς ταις ανθρωπίναις υποστάσεσιν ενούται, των πιστευόντων εκάστω συνανακιρνών εαυτόν δια της του αγίου Σώματος αυτού μεταλήψεως και σύσσωμος ημίν γίνεται και ναόν της όλης θεότητας ημάς απεργάζεται»⁶⁹.

6. Κάθε πότε να κοινωνούμε;

Εμπρός στο μεγάλο αυτό νόημα που έχει το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας με κανένα τρόπο δεν δικαιολογείται η αποχή από την Θ. Κοινωνία, με καμία πρόφαση και καμία δικαιολογία. Πρέπει να σταματήσει η κακή εκείνη συνήθεια να κοινωνούμε δύο φορές τον χρόνο, το Πάσχα και τα Χριστούγεννα. Είναι παγίδα του διαβόλου αυτό, που θέλει να νεκρώσει την πνευματική μας ζωή. Με δριμύτητα ομιλεί ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος για όλους εκείνους, οι οποίοι έχουν σαν μέτρο τόν χρόνο και όχι την διάθεση προκειμένου να κοινωνήσουν: «Τούτο το δεινόν ότι ου καθαρότητι διανοίας, αλλά διαστήματι χρόνου την αξίαν διορίζεις της προσόδου (= προσελεύσεως) και τούτο ευλάβειαν είναι νομίζεις, το μη πολλάκις προσελθείν, ουκ ειδώς ότι το αναξίως προσελθείν, καν άπαξ γένηται εκηλίδωσε, το δε αξίως, καν πολλάκις, έσωσε ...Χρόνος προσόδου έστω ημίν το καθαρόν συνειδός»⁷⁰. Κριτήριο για το πότε θα κοινωνήσουμε δεν είναι πόσο διάστημα χρόνου πέρασε, αλλά πόση διάθεση υπάρχει γι’ αυτό, πόσο καθαρή είναι η καρδιά και η συνείδηση γενικά του ανθρώπου. Στο σημείο αυτό εμείς οι άνθρωποι κάνουμε εντελώς τα αντίθετα. Ενώ κάθε ήμερα αμαρτάνομε, εν τούτοις δεν προσπαθούμε να καθαρίσουμε τον εαυτό μας για να προσέλθουμε στην Θ. Κοινωνία, αλλά ησυχάζουμε την συνείδηση μας με το να μη κοινωνούμε. Πιο αμαρτωλή τακτική από αυτήν δεν υπάρχει. Το ορθό είναι ότι πρέπει, εμείς μεν να αγωνιζόμαστε για να διατηρούμε στην καθαρότητα τον εαυτό μας και το κάθε πότε θα κοινωνούμε, θα το τακτοποιήσουμε με τον εξομολόγο πνευματικό μας⁷¹. Πρέπει πολύ να προσέξουμε όλοι οι πιστοί το σημείο αυτό. Διότι αν δεν προσερχόμαστε τακτικά στην Θ. Κοινωνία, τότε πώς θα ψάλλουμε το «Είδομεν το φως το αληθινόν, ελάβομεν Πνεύμα επουράνιον εύρομεν πίστιν αληθή αδιαίρετον Τριάδα προσκυνούντες. Αύτη γαρ ημάς έσωσεν»; Αν δεν κοινωνήσουμε,-ποιο «φως είδομεν», ποια «πίστιν εύρομεν», και ποιο «Πνεύμα ελάβομεν»;

7. Πώς να κοινωνούμε.

Στην Θ Κοινωνία πρέπει βέβαια να προσερχόμαστε με πολλή τάξη και με πολύ σεβασμό. Δυστυχώς γίνεται μεγάλη αταξία, όταν προσερχόμαστε να κοινωνήσουμε. Όλοι «βιάζονται να προλάβουν». Ενώ αντίθετα την στιγμή εκείνη πρέπει να είναι όλα σεμνά και ιεροπρεπή, το βήμα μας, το βλέμμα μας, οι κινήσεις μας, η περιβολή μας, τα πάντα. Όλα αντάξια της μεγάλης στιγμής. Ο ένας κατόπιν του άλλου· να κάνουμε όλοι το σημείο του Σταυρού να ανοίγουμε καλά το στόμα μας· να κρατούμε με τα δύο χέρια το άγιο μανδήλιο με μεγάλη προσοχή· να σπογγίζουμε τα χείλη μας και να επιστρέφουμε σιωπηλοί και γαλήνιοι στην αρχική μας θέση, ευχαριστούντες τον Πανάγαθο Θεό για την μεγάλη του δωρεά ⁷².

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι πολύ σημαντική η προσφορά του εκπαιδευτικού. Με την σεμνή και ενάρετη ζωή του, με την ανώτερη και αξιοπρεπή πάντοτε συμπεριφορά του, με την θερμή και φλογερή του πίστη, πρώτος ο ίδιος, κατάλληλα προετοιμασμένος θα προσέρχεται στο μυστήριο της Θ. Κοινωνίας. Μόνον έτσι θα μπορέσει με τα φωτισμένα λόγια του να εμπνεύσει τα ίδια συναισθήματα και σκέψεις στους μαθητές του και στο περιβάλλον των μεγάλων γενικότερα.

Μετά την θ. Κοινωνία των πιστών ο ιερέας διαβάζει την ευχαριστήρια ευχή, η οποία έχει τον τίτλο Ευχή μετά το μεταλαβείν πάντας» και περιέχει βαθύτατα νοήματα που εκφράζονται με μικρές μεν αλλά πυκνές σε νόημα φράσεις:

«Ορθοτόμησον ημών την όδόν.

Στήριξον ημάς εν τω φόβω σου τους πάντας.

Φρούρησον ημών την ζωήν.

ΑΆσφάλισαι ημών τα διαβήματα ...».

---

Παραπομπές